Mavzu: Amir Temur Reja: Kirish Asosiy qism

Aim.uz

Mavzu: Amir Temur

Reja:

Kirish

Asosiy qism.

O`zbek davlatchiligining Amir Temur boshqargan bosqichi va uning jahon tarixida tutgan o`rni.

Amir Temur boshqargan davlatda ilm-fan rivoji markaziy osiyo miqyosida.

Amir Temur va temuriylar davrida davlat boshqaruvi, qonunchilik masalalari.
Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish

”SHaxsan men «Temur tuzuklari»ni har gal o’qir ekanman, xuddiki o’zimga qandaydir ruhiy kuch-quvvat topgandek bo’laman. O’z ish faoliyatimda bu kitobga takror-takror murojaat qilib, undagi hech qachon eskirmaydigan, inson ma’naviyati uchun bugun ham oziq bo’ladigan hikmatli fikrlarning qanchalik hayotiy ekaniga ko’p bor ishonch hosil qilganman. Masalan, «Tajribamda ko’rilgankim, azmi qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd kishidan yaxshiroqdir», degan so’zlar bugungi kunda ham ma’naviy jihatdan naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekani barchamizga ayon”.

I. A. Karimov
O`zbekiston prezidenti I. A. Karimov ma’naviyatning shaxs va jamiyat uchun ahamiyati haqida gapirib: “Ma’naviyat insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir.”<sup>1</sup> – deb ta’kidlagan edi. Shu ilmiy mezonga asoslansak, Sohibqiron Amir Temur bin Muhammad Tarag`iy Bahodirxon o`g`li ulug`ligining asosida, uning dunyoviy va islomiy qadriyatlardan yug`rilgan ma’naviy salohiyati turadi. U zoti komilning bu sifatlari O`zbekiston Prezidenti I. Karimovning asarlari, maqola va nutqlarida, Davlatimizning Amir Temurga bag`ishlangan rasmiy hujjatlarida, ilmiy adabiyotlarda har tomonlama asoslab berilgan. U manbalarda birinchi marta “Jahom tarixidagi buyuk siymolardan biri, Markaziy Osiyo xalqlarining iqtisodiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan ulug` davlat arbobi va sarkarda fan va madaniyat homiysi”² Amir Temur sahxsi va faoliyati yuqori davlat darajasida hurmatlandi.

Biroq, totalitor sovet davlatchiligi yillarida butun madaniy ma’naviy hayotda bo`lganidek, milliy qadriyatlarimiz tarixi ham sohtalashtirildi. Jumladan, Turkiston xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, ma’naviy hayotida muhim o`rin utgan vatandoshimiz, yirik davlat arbobi sarkarda, ulug` intellekt sohibi Amir Temur avlodlarga o`z javobini aytib qo`yganlar. Shunday ekan, miliy qadriyatlarimiz tarixini puxta bilish ajdodlarimiz ruhipoklarini xotirlash ularning qoldirgan madaniy, manaviy meroslari to`g`risida haqiqatni aytish biz avlodlar, millat farzandlari uchun farzdir. Tarixiy xotiraga ega inson – irodali insondir. Chunki, tarix xalq ma’naviyatining asosidir.

Ulug` ma’naiyatli insondir har doim shaxsiy ehtiyojlarini cheklab o`tib, umumxaql manfaatlarini ko`zlab yirik davlat jamiyat ahamiyatiga molik tadbirlarni amalgam oshirishga qodir bo`ladilar. Sohibqiron Amir Temur ana shunday sharqona, islomiy aql-zakovatli, ulug` manaviyatli inson bo`lgan.

Amir Temur manaviyatining ummoniyligi, tiniqligiyu dunyoviy, islomiy qadriyatlar qorishmasida mujassamlashganligidir. Amir Temurning manaviy komolotiga yoshlik va o`smirlik yillaridayoq asos qo`yilgan edi. Ul zotning ma’naviyati toboro qudratli ijtimoiy omilga aylanib borlanganligining asoslaridan biri hokimiyatga kelgunga qadar o`n yilgdan ko`proq vaqt davomida hech ikkilanmasdan Turkistonni xorijiy istilochilaridan, gayridinlardan tozalash va barcha murakkab mayday mulklarni yagona markazga birlashtirishdek ulug` maqsad sari dadil borganligidir. Amir Temur bu yillarda bir qancha murakkab harbiy, siyoiy vaziyatga duch keldi, istirob chekdi. Biroq hech qachon chekinmadi, maqsaddan qaytmadi.

Amir Temur ijtimoiy faoliyatiga, shaxsiga, xatto ruxiga, xokiga nisbatan ham hurmatsizlik qilindi. U ulug` zot savotsizlikda, johillikda, bosqinchilikda ayblandi. Hatto qalbi pok insoniyat Sohibquron tavalludining 672-yilligini nishonlayotgan hozirgi vaqtda ham o`sha eski markazning axborot vositalaridan birida Amir Temurga qarshi g`arazli fikrlar aytilmoqda. Ammo, zamonlardan-zamonlarga o`tib kelayotgan bir haqiqat bor. Bo`xton, tuxmatning umri kasot bo`ladi. Zamon har doim voqealarni, g`oyalarni tarixiy shaxslar faoliyatini ijtimoiy “elak”dan o`tkazib turadi. Shunda ularning zamon sinovlariga bardosh berganlariogina omon qoladilar. Bobolarimiz Amir Temur bin Muhammad Tarag`ay Bahodirxon o`g`ri ham foniyda, ham boqiyda katta-katta sinovlardan, hatto totalitar qizil mafkura qatag`onlaridan omon-eson o`tib, istiqlolga keldilar. O`zbeksiton mustaqilligi sharoitidan nafaqat avlodlar, balki Amir Temur singari ulug` vatandoshlarimiz ham bahramand bo`lmoqdalar. Binobarin, istiqlol manaviyati nafaqat kelajak yo`limiz yoritgan, balki o`tmishimizni ham turli xil g`arazli g`oyalar, mafkuralar asoratidan tozalagan. Agar xolis mantiq, qonuniyatiga asoslanib aytsak, sohibquron Amir Temur har qanday maqtovlarga hikoyalarga muhtoj ham emasdir. Bo`xtonu, tosh otishmalaridan hazar ham qilmaydilar. U ulug` zotni “qo`rqitib” ham “o`ldirib” ham bo`lmaydi. Chunki u kishi hayotliklaridayoq hech qachon “o`lmaslik” chorasini ko`rib barcha sodiq va g`arazli, uzoq va yaqin. Bunday hollarda uning mushohadasida manfiy qutblar emas, donoligi, tafakkuri, quvvai hofizasi, islomg bo`lgan samimiy e’tiqodi g`alaba qildi. Amir Temurga podsholik meros qolgan emas. Uni kuchlar teng bo`lmagan va uzoq davom etgan kurashda tantilik bilan, zukko tafakkuri, dono mushohodasiga tayanib g`alaba qilib oldi.

Amir Temur manaviy salohiyati mustaqil Turkistonni odora qilib, uning ichki va tashqi siyosatini belgilash Movaraunnahrning qadimiy, iqtisodiy, madaniy shuhratini qayta tiklash ishlarida yanada kamol topdi va ijtimoiy hayotda to`laligicha namoyon bo`ldi. Ana shuning uchun mamlakat ijtimoy hayotining barcha tomonlari: davlat idora tizimi, iqtisodiy, moliyaviy, dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo, madaniyat, fan memorchilik, harbiy, xalqaro aloqalar, islom dini, shariat arqonlari maqsadga muvofiq, mutonosib rivojlandi.

Amir Temur davlatni boshqarishda uning ichki va tashqi siyosatini faollashtirish xalq ommasi, mansabdor shaxslar, olimu fuzalolar, islom rahnamolariga, ologa iymonga, tafakkurga, kitobga va eng sungi choralarda qilichga asoslanib ish yuritdilar, hukm chiqardilar.

Mustaqil, qudratli Turkiston davlatining asoschisi va rahbari Amir Temur manaviy salohiyatining kuchi-uning iqtisodiy, moliyaviy, xo`jalik, siyosiy, xarbiy huquqiy davlatlararo munosabatlar faoliyatida, fanga, madaniyatga, adabiyotga, san’atga, memorchilikka munosabatida rang-barang mazmun va ko`rinishda yaqqol namayon bo`ladi.

Amir Temur ulug` ma’naviy salohiyat sohibi bo`lganligi uning nihoyatda kamtar hazil-mutoyibali bo`lganligiga ashiyochiligida kamsuxan va o`tkir so`zligida muslimalar, malikalarga nisbatan o`ta iffatli kata-kichik muxoliflariga kechirimliligida bilib bilmay yo`l qo`ygan hatolarini ko`pchilik oldida oshkora e’tirof etganligida har bir toifa, mansabdagi insonlarga alohida hurmat ehtirom bildirganligida hatto shohona qahr-g`azabi ham adolatga haqiqatga asoslanganligida harbiy mahorati kabi o`nlab xislatlarida amalda namoyon bo`lgan.

Sohibqiron o`z hayotlari davomida ko`plab shaharlar, masjidu madrasalar, maqbaralar, xonaqolar, qal’a-qasrlar, bog`-rog`lar, sug`orish inshootlari, ravon yo`llar, ko`priklar barpo ettirgan. Ularning ba’zilarini o`g`il-nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan ham atashga da’vat etgan. Biroq, barpo etgan etgan inshoatlarning birontasining ham Amir Temur nomi berilmadi. Bunga sohibqironning o`zlari xohish bildirmadilar.

Amir Temur Xitoy chegaralaridan boshlab to sharqiy Rum va Misr erlarigacha bo`lgan hududlarni islom bayrog`i ostida yagona davlatga birlashtirdi. Ammo, bu viloyatlarning birontaisga ham o`zimniki, begona joy qabilida munosabatda bo`lmadi.

Sohibqironning da’vati bilan mamlakatning barcha uzoq-yaqin hududlarida qururishlari, obodonlashtirish tadbirlari mehnat shijoati avj oldi. Ularga tegishli mablag` ajratildi, mutasaddi kishilar tayinlandi.

O`zbekiston Prezidenti I.A. islom dinining ilmiy ma’rifiy ahamiyati haqida gapirib: “Biz Sharq davlati, musulmon mamlakatimiz. Ba’zilarning fikricha, musulmon mamlakati bo`lish g`oyoki qaloqlik, oqsoqlik belgisi emish. Bu fikrga also qo`shilib bo`lmaydi. Biz musulmon mamlakati ekanligimizdan sira hijoat chekmasligimiz, aksincha, doimo faxrlanishimiz lozim. Chunki sharqning ming yillik falsafayu islom qadriyatlari taraqqiyot uchun bebaho hazinadir”<sup>3</sup>, - degan adolatlifikrni bildirgan edi. Agar ana shu haqiqat mezoniga asoslanib mushohada qilsak, Amir Temur ma’naviyatining islom qadriyatlari turadi. Amir Temur ma’naviyatining islomiy asoslari Qur’oni karim, Hadisi Sharif, shuningdek mabhid, tafsir, fiqh, tasavvuf ilmlari mazmunida Ollohga, Rasullohga, ma’joziy va hayotiy pirlariga ixlosi, etiqodi negizida shakillandi, qaror topdi. U Naqshbandiya ta’limoti talablari asosida yanada mustahkamlandi. Hayotiy mazmun oldi. Shuning uchun ham Amir Temur o`zining butun ongli hayoti davomida islom diniga sidqidildan e’tiqod qildi, ularning barcha farz, sunnat talablarini taqvodorlik bilan bajardi. Islom rahnamolariga sayyidlar, shayxlar, xo`jalarga samimiyat bilan munosabatda bo`ldi. Amir Temur butun hayoti davomida islom dinini xurofot, bid’at, mutaassiblik, johillik aqidaparastlik kabi illatlardan himoya qildi.

Amir Temur Movaraunnahr va Xurosonda yashab ijod qilgan tasavvuf ilmining yirik peshqadamlari xo`ja Abduxoliq G`ijduvioniy, Ahmad Yassaviy, Ali Hakim at-Termiziylarning o`zining majoziy pirlari hisoblab, ular ruhiga hurmat bajo keltirdi. Shahrisabz, Termiz, Yassa shaharlarida xo`ja Ali Hakim at-Termiziy, Sayyid Amir Kulol, xo`ja Ahmad Yassaviy qabrlari ustida maqbaralar qurdiri. Amir Temurning islom ma’naviyatiga etiqodini, sodiqligini va undan qudratli kuch olganligini bildiruvchi bunday misollarni yana ko`plab keltirish mumkin. Agar xo`ja Bohouddin NAqshband islom talimotini har qanday xurobiy illatlardan tozalab, isloh qilgan bo`lsa Amir Temur uni himoya va targ`ib qildi, daniy mashablarga bo`linib hududiy parchalanishlarga, o`zaro to`qnashuvlarga chek qo`ydi. Masalan, mashhur tarixchi faylasuf, fiqhshunos olim Sayyid Sharif Jurjoniyning yozib qoldirishicha, XIV asrning 80 yillarida Eron, Iroq, Shom, mayday mulklarga parchalanib, o`zaro qarama-qarshiliklar avj olgan edi. Ana shunday vaziyatda Amir Temur manaviy pirlarining o`gitlariga amal qilib, islom dinining birligi uchun kurashdi. Bu vazifaning Tangri Taolloning amri-farmoni deb qabul qildi. Amir Temurning bu tadbirlarini ma’naviy pirlari Zahiriddin Abu Bakr Taybonxiy, Sayyid Bakara, Sharif Jurjoniylar Olohning xoxish-irodasi deb bilib uni qo`llab-quvvatladilar. Shunday qilib, XIX asrning 80-90 yillarida Amir Temur Sharqqa islom dinini muhofaza qiluvchi, yozuvchi sifatida namayon bo`ldi.

Amir Temurda diniy bag`rikenglik sifatlari komillashgan edi. U G`ayridin insonlarga ham tavoze, iltifot ko`rsatdi. U kishi Fransiya, Ispaniya, Angliya, Italiya, Xitoy kabi davlatlar boshliqlari bilan yozishmalar olib borganligi, mamlakatning elchilari-katolik, budda, shaman dinlari vakillari o`z huzurida qabul qilib shohona iltifotlar ko`rsatganligi fikrimizning tasdig`idir.

Amir Temur ma’naviyati va siyosatida islomiy ilmlarni dunyoviy fanlardan chegaralash, ularning birini-ikkinchisidan baland-past quyish hollari zinhor bo`lmagan. Chunki Sohibqironning o`zlari taqvador xudojoy bo`lish bilan birga tafsir tavhid, hadis, fiqh, tarix, falsafa, falakiyot, tabobat kabi ilohiy va dunyoviy ilmlarni yaxshi bilganlar. Bu xususda XX asrning mashhur olimlari Abdurazzoq, Samarqandiy, Hofizi Abru, Ibn Arabshoh, Alisher Navoiylar aniq malumotlar yozib qoldirganlar. Shuning uchun ham Amir Temur Movaraunnahrda fan, madaniyat, adabiyot, san’at, memorchilikning rivojlanishiga alohida homiylik va rahnamolik qildi. Barcha olimu fuzalolarga unumli ijod qilishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berdi. Ular bilan majlislar, munozaralar uyushtirib turdilar.

O`zbekiston mustaqilligining 18 yilligi, Amir Temur tavalludining 674 yilligi arafasida shuni milliy g`urur bilan takidlamoqchimizki, har zamonda yerda ma’naviyat moddiy nematlar asosida yuksaladi. Ammo keyinchalik manaviyat bir xalq, bir hudud mulki doirasidan chiqib umuminsoniy qadriyatga, jahon sivilizatsiyasiga aylanadi. Binobarin Amir Temur manaviy salohiyatli bir halqqa xizmat qilish chegarasidan chiqib umumbashariy ijtimoiy omilga aylandi. U har doim barhayot va umrboqiy manaviyatdir. “Bizning tariximizda Amir Temur Temurday ulug` siymo bor ekan uning qoldirgan merosi, pandu o`gitlari bugungi hayotimizga hamohang ekan oldimizda turgan bugungi muammolarni yechishda bizga qo`l kelayotgan ekan, bizning bu merosni o`rganmasdan, tariflamasdan, targ`ibor qilmasdan haqqimiz yo`q… Amir Temur bizning fahrimiz, iftixorimiz g`ururimiz”. Endi ikki og`iz so`z Amir Temur va temuriylar davri fan va madaniyati haqida. Yuqorida biz Sohibqironning nechog`lik istedod egasi bo`lgani haqida takidlagandik. “Zar qadrini zargar biladi” degan hikmat bor. Bir qator ilmlarda (tarix, sheriyat, tibbiiyot matematika, astronomiya, memorchilik) salohiyati katta bo`lgan shaxs buning ustiga yana podshoh, ulkan saltanatning oliy hukmdori bo`lsa tabiiy ravishda ilm va madaniyatga, olim va ijodkorga katta hurmat bilan qaraydi bu yo`lda barcha imkoniyatlar ishga soladi. Bundan tashqari har qanday jamiyat va davlat taraqqiyoti va kelajagi fan va madaniyat ravnaqisiz tasavvur qilib bo`lmasligini Amir Temur yaxshi tushungan. Shuningdek istedod egalari maxsus doimiy etiborga muxtoj va loyiq bo`lishlari, noyob qobiliyat egalarini muhofaza qilish ijodlari uchun sharoit yaratish turmushlarini ta’minlash zarurligini ham u to`gri anglagan. U olimu fozillar o`z maslaklari va dunyoqarashlari yuzasidan jamiyat va davlat taraqqiyoti zamonaviy ahvoli xususida boshqa ijtimoiy tabaqalarga nisbatan ko`proq bosh qotirmalari va bu orqali tegishli tajriba va bo`limlarga ega bo`lib borishlarini yodda tutgan. Shu sabab ham dunyoning qaysi bir mamlakati va shahariga bormasin olimu fozillarni bir yerga yig`ib, ular bilan uzoq suhbatlashish ularning fikrini tinglash, baxslashish ishini kanda qilmagan.

O`zbek davlatchiligining Amir Temur boshqargan bosqichi va uning jahon tarixida tutgan o`rni.
Mustaqillik bizga boy va betakror o`tmishimizni tarixiy va moddiy merosimizni xolisona va ilmiy o`rganishga imkoniyat yaratadi. Sobiq sho`ro mafkurasi xalqimiz, yurtimiz tarixining ko`pgina zalvorli muammolarini o`z talablari doirasida, tarixiy haqiqatdan kechikkan holda, buyuk davlatchilik shohimizni g`oyalari asosida talqin qilishga majbur qildi.

Ana shunday g`ayri ilmiy talqin etilgan masalalardan biri o`zbek davlatchiligining tarixi muommosidir. Mustaqillikdan so`ng o`z milliy davlatchiligimiz shakillantirilayotgan bir sharoitda bu masala g`oyat katta ilmiy –nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi.

“O`zbek davlatchilik tarixi muammosini tadqiq qilishning nazariy yo`l yurig`lari I.Karimov asarlarida, maruza va nutuqlarida o`z ifodasini topdi. Prezident o`zbek davlatchilik tarixi, bugungi holati, kelajagini yaxlit holda ilmiy o`zgarishning tashabbuskori bo`ldi”.⁴ Bu umumilliy va umumdavlat ahamiyatiga molik ish edi.

Prezidentimizning ilmiy xulosalari davlatchilik tarixini yaxlit jarayon sifatida qarash lozimligini ko`rsatadi. Ana shu 2700 yillik tarixning bir bosqichi bo`lgan davlatchiligimizning Amir Temur boshqargan bosqichi alohida ajralib turadi. Bu bosqichgacha o`zbek davlatchiligi ikki ming yildan ortiq tarixga ega edi. Sohibqiron o`zicha bo`lgan davlatchilik bosqichlarining ilg`or tomonlarini o`rgandi, ulardan foydalandi va ijodiy rivojlantirdi.

Sohibqironning tarix oldidagi eng katta xizmati avvalo qudratli davlat barpo qurganligidadir. “Uning davatchilik borasidagi fikrlarini nafaqat o`z davri, balki kelgusi avlodi”, - deb qayt qilgan edi I.A. Karimov.

Amir Temurning hayoti, faoliyati u barpo qilgan saltanat haqida ko`plab asarlar yaratilgan. Ulug` ajdodimiz shaxsiga, faoliyatiga qiziqish kuchli bo`lib turli soha hodisalari, tarixchi, siyosatshunos, memor, habr ilmining mutaxassislari va boshqalar jild-jild kitoblar yozganlar.

O`tgan 600 yil mobaynida Amir Temurga bag`ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni Yevropa tillarida 500 dan ziyod, Sharq tillarida 900 ga yaqin ekanini yurtboshimiz zo`r qoniqish bilan ta’kidlagan edi. Bunga qo`shimcha qilib shuni ta’kidlash joizki sohibquron tavalludining 660 yillik tantanalari davrida va undan keyingi yillrda yana yuzlab ilmiy va badiiy asarlar yaratildi. Jumladan akademik Rtveladze va prof. Saidovlar Yevropa tillarida yaratilgan asarlarning qisqacha ko`rsatkichini tuzdilar. Mualliflarning ta’kidlashicha keyingi 2 yilda Amir Temur va temuriylarhaqida 300 dan ortiq yangi asarlar yaratilgan.

Amir Temur haqida yartilgan asarlar orasida arb olimlarining risolalari ko`pchilikni tashkil qiladi. Badriddin al-Ayniy (1405 yil) o`zining “IQD al-Jumon” Al-Qaldashonoliy (1418 yil) “Subh al-Ashab” al-Maqriziyning (1442 yil) “Xitob-al Sulak” Ibn Xozi shubha (1448 yil) “Adx Dxail ala tarix al-slom”, Ibn Hojar al-Asqaloniy (1372-1449) “Inbaa al-Gumr”, “shu zamon (mashur) o`glonlari haqida G`ur (kishi)larga xabar” Ibn Arabshohning “Ajoib ul-neaqdur fi Tarixi Taymur” (1450) Abul Maosoniy Tagri berdi (1411-1469)ning “Ajoyib al-Manxal as-Sofiy, An-Nujum az Zahira” (“Misr va Qohira hakimlari (tarixi)dan porloq yulduzlar”) (1465-66), Ibn Do`qmoq va boshqa muarrixlar sohibquronning serqirra faoliyatining bazi qirralarini o`z ichiga olgan ko`plab asarlar yaratgan. Afsuski, ularning ko`pchiligi arab tilida va bazilari qo`lyozma holida bo`lganligi uchun bizning kitobxonlarimizgacha yetib kelmagan.

“Arab muarrixlari orasida Ibn Arabshohning “Ajoyib al-Maqdur fi tarixi Taymur”, “Temur tarixida taqdir ajoyibotlari” yoki “Amir Temur tarixi” nomli asari alohida o`rin tutadi”.<sup>5</sup> Bu asar 1436-1437 yillrda yozilgan bo`lib, fransuz, lotin, ingliz, turk, o`zbek va boshqa tillarga tarjima qilingan. O`zbek tiliga uni arabshunos filolog olim U. Uvatov tarjima qilgan. Asarning g`oyat murakkab til va nafis uslubda yozilganligi uni turli tillarga tarjima qilishni qiyinlashtirgan. Tarjimon Ibn Arabshoh asarini mahalliy mualliflar yozgan asarlar bilan taqqoslab, farqli tomonlarini izohlab bergan.

Asrning ko`pgina qo`lyozmalari bo`lib muallif hayotligida ko`chirilgan ikki nusxasi, yana boshqa nusxalari bor. Asar nasriy saj usulida g`oyat nafis va murakkab tilda yozilgan. Tarjimon Uvatov asarni tarixiy manba sifatida 4 bo`limga ajratadi.

Temur haqidagi muhim manbalardan biri Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asaridir. U talandli kishi bo`lganligi uchun Shohruh Mirzoning kichik o`g`li Mirzo Ibrohis Sulton bobosi Amir Temur haqida asar yozishni unga topshirgan, o`zi unga juda ko`p malumotlar to`plab bergan. Shu tarzda 1425 yilda forsiy tilda ibratli asar “Zafarnoma” vujudga kelgan. Asar fransuz (1713), ingliz (1723), italyan va boshqa tillarga tarjima qilingan.

Amir Temur haqidagi yana muhum manbalardan biri Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asaridir. 1402 yilda sohibqiron o`zining tarixini yozishni Nizomiddin Shomiyga buyurgan, u o`z asarini 1402-1404 yillarda yozib tugallangan. Asar Temurning hokimiyat tepasiga kelishidan (1370), to 1404 yilgacha bo`lgan voqealarni o`z ichiga oladi.

Sohibqiron haqida G`arbiy Yevropada ham ko`plab asarlar yaratilgan. Jumladan Italiyalik savdogar Emmanuel Piloti arab tilini mukammal bilgan va Amir Temur haqida uning to`plagan malumotlari Venetsiya arxivida hozir ham saqlanmoqda.

Venetsiyaning Damashqdagi konsuli Paola Zane ham Temur haqida ko`p ma’lumotlar to`plagan va sohibquron damashqni olmasdan biro y oldin u Venetsiyaga chaqirib olingan. Uning malumotlari ham elon qilimagan.

Italiyalik savdogar Beltramus de Mugna nellining “Temurlan hayoti” asari esa elon qilingan. U arab tilini yaxshi bilgan. Amir Temur Damashqni egallaganda u shu yerda bo`lgan, so`ngra sohibquronning Boyazidga qarshi Anqara jangini kuzatgan va “Temurlan hayoti yoki Damashq xarobasi” degan asar yozgan, g`arbda u “Temurlan hayoti” deb yuritiladi, asar lotin tilida 1416 yilda yozilgan. Asarni ingliz tiliga amerikalik olim Valter J.Fishel tarjima qilgan. Asarda Amir Temurning shaxsiy fazilatlariga to`xtalib: “Temur juda kelishgan va xushsurat kishi ko`rinardi. U haqiqatgo`y, muloyim, rahimdil va haddan tashqari sahiy bo`lgan. Yoshi ulg`aygani sari uni feli ayniy boshlagan va jaxldorligi yildan-yilga orta borgan” deb yozadi.

Amir Temurni ko`rgan va bilan bevosita muloqotda bo`lgan, hatto sohibqiron o`z davlati nomidan Fransiya qiroli bilan aloqa qilishni ishonib topshirgan monax Ioann Grinlo Sultoniyadir. U parijda turib “Temur va uning saroyiga oid xotiralar” degan asar yozadi. Uni Monravill degan olim kirish so`zi yozib nashr ettiradi. Asarning nomini nashr qo`ygan deb qayd qiladi X. Ismatullayev.

Sohibqiron haqidagi muhim manbalardan biri sayyoh va elchi kui Gonsales de Klovexoning “Samarqand Temur saroyiga 1403-1406 yillardagi sayohat kundaliklari” asaridir.

Amir Temur haqidagi haqiqatni tiklashda D. Lagofetning “Buxoro tog`lari va tekisliklarida” asarining ahamiyati kattadir. U Amir Temur haqidagi fikr yuritar ekan “U yarim dunyoni zab etdi. Ovropalik tarixchilar vaxshiy, johil deb tasvirlagan bu odam aslida also unday emas edi. “Biz esa Osiyo tarixiga taluqli ko`p narsalarni bilmay, bilishga ham qiziqmay uni yovvoyi deymiz. Ex qanchalar noolinmiza! Achinib ketasan odam!” deb yozadi”.⁶

Xoji Abdurashid taxalllusi bilan darvish sifatida Buxoroga kelib masjidlardan birida imomlik qilgan, yurtiga qaytgach, Pesht universiteti Shrq tillari va adabiyoti professori bo`lgan venger dini N. Vemberi “Buxoro yoxud Movaraunnahr tarixi” asarida chirotli bir haqiqatni qayd qiladi. U sohibqiron haqidagi turli yolg`onlarni fosh etib yozadi. “Birobarin Temurni Chingiz ila bir safga qo`yib, uni vaxshiy, zolim, qaroqchi deb atagan kishilarning fikrlari 2 marta xatodir”.

Amerikalik tarixchi J. Vudsning “Temuriylar tarixshunoligning yuksalishi” asarida Amir Temur va temuriylar haqida yozilgan ko`pgina asarlar jumladan Nizomiddin Shomiy, Hofiz Abro` Sharofiddin Ali Yozdiy, M. Natanziy va boshqalarning asarlari tahlil qilingan.

Amir Temur va temuriylar davri haqida sermahsul ilmiy tadqiqotlar va targ`ibotlar ishi ayniqsa Fransiyada amalga oshirilmoqda. Bu yerda “Temuriylar tarixi va madaniyatini o`rganish hamda fransuz-o`zbek madaniy aloqalari asasatsiyasi” tuzilgan bo`lib uni Fredrik Bopertui Bressan xonim tashkil etgan. Asosatsiyaning prezidenti Lyusen Kerendir. L. Keren 1961 yilda Samarqandga keladi va shu voqea uni bu yurtni sevib qolishiga sabab bo`ladi. Uning asasatsiyasi 1989 yildan beri “Temuriy” degan jurnal chiqaradi. Bu jurnalda Amir Temurning hayoti, faoliyati va temuriylar haqida juda ko`p ma’lumotlar chop qilinmoqda. Lyusen Kerenning o`zi “Amir Temur va Temur Xoqon saltanati” nomli tarixiy roman va 11 qism 6 pardadan iborat “Amir Temur” degan pyesa yozgan.

Sohibqiron tavalludining 660 yillik tantanalari butun dunyoda, jumladan AQShda ham katta bayram qilindi. 1996 yil aprel, may oylarida o`ziga xos Amir Temur oyligi o`tkazildi. Har hafta 1 marta Markaziy Osiyo xalqalri tillarini o`rganuvchi qiziquvchilari uchun Amir Temur hayoti va faoliyati haqida, uning davri to`g`risida maruzlar o`qidi. Jumladan Germaniyadan kelgan professor Qovomiddin Barlos “Amir Temur qabilasi - Barloslar” mavzuiga Vashington universiteti aspiranti Kenli Botlerning maruzasi Klavexoning “Kundaliklari” tahririga bag`ishlangan.

Sobiq podsho Rossiyaning generali Ivanini ham “Mug`ul-totar va O`rta Osiyo xalqlarining Chingizxon va Amir Temur davrlaridagi harbiy sanatlari va istilolari haqida” nomli kitobini 1836-1845 yillarda yozadi. 1870 yillarga kelib u kitobni qayta ishlab nashrga tayyorlaydi. Ammo sog`ligi yomonlashib 1874 yil 27 sentyabrda vafot etadi, kitob esa 1875 yilda Sank-Peterburgda nashr qilinadi va asarning uzun nomi qisqartirilib “Ikki buyuk sarkarda: Chingizxon va Amir Temur” nomi bilan chiqariladi.

Ulug` bobomiz Amir Temur haqida sho`ro zulmi natijasida hajga ketib qolgan, ammo vatani uni tarixi, taqdiri bilan hamisha qiziqqan yurtdoshlarimiz tomonidan ham ko`plab kitob, maqolalar yozilgan. Afsuski, ularning hammasini taklif qilishning iloji yo`q. Birgina yurtdishimiz Ahmad Zokiy Validiy faoliyati misolida bu masala qay darajada ekanligini ko`rish mumkin. Amir Temurning hayoti, u tuzgan saltanat faoliyati haqida dunyo tan olgan sharqshunos, turkshunos Ahmad Zakiy Validiy Tug`on ham barakali ish qilgan. Uning bevosita Amir Temur hayoti, faoliyati, jahon tarixida tutgan o`rni masalalariga bog`langan. Muallifning “Tarixi usul” nomli asarida temuriylar davriga oid 18 manbaga tarixshunoslik nuqtai nazari bilan tafsif berilgan.

Sho`ro hokimiyati davrida Amir Temur shaxsiga tana toshlari otildi. Ming shukurki mustaqillik davri Amir Temur nomini poklash va boshqargan saltanat tarixini o`rganish va xolisona ilmiy xulosalar chiqarishda muhim bosqich bo`ldi. Aynan mustaqillik sharofati bilan biz ulug` ajdodimiz hayotining ko`pgina qirralari o`rganish baxtiga erishdik. Ushbu jarayonning boshida I. Karimov turganligi tahsinga loyiqdir.

Xo`sh, mamlakatimizda Amir Temur omiliga katta etibor qilinishining sababi nimada?

Yurtboshimiz takidlaganiudek bu birinchidan podsho Rossiyasi vas sho`ro mustamlakachiligi yillarida bizning ongimizdan o`chirishga harakat qilingan o`zlikni anglash tiklanishi uchun zarur edi. Parokanda mamlakatni birlashtirgan sohibqironning: “Biz – kim mulki Turon, amiri Turkistonmiz. Bizkim millatning eng qadimi va ulug`i – Turkning bosh bug`inimiz” degan so`zlari o`zligimizni anglashda yordam beradi.

Ikkinchidan milliy g`uru va milliy ongni yuksaltirish uchun intilgan tarixni qayta tiklash lozim. “Amir Temur esa ana shu ko`hna tarixning buyuk cho`qqisidir”.

Aynan mustaqillik davriga kelib, o`zbek davlatchiligi uning muhim bosqichi bo`lgan Amir Temur boshqargan davlat tarixiga bag`ishlangan asarlar noshr etildi. Muarrix Azamat Ziyoning “O`zbek davlatchiligi tarixi” asari ana shu ezgu yo`ldagi muhim qadamdir. Kitobning 5-bobi “O`zbek davlatchiligi Amir Temur va temuriylar davrida” deb nomlangan bo`lib unda sohibqironning hokimiyatga kelganga qadar davrida Movaraunnahrda ahvol, Amir Temurning hokimiyatga kelishi va va o`z davlati chegaralari havfsizligini mustahkamlash uchun kurashi tahlid etilgan.

Amir Temur boshqargan davlat haqida ancha batafsil ma’lumotlar O`zbekiston F.A. tarix institute tayyorlagan “Temur va ulug`bek davri tarixi” nomli fundamental asarda berilgan. Uch qismdan iborat bu tadqiqotning I qismida Amir Temur va uning davri tarixini o`rganishga oid asosiy manbalar tahlil etilgan.

Amir Temur shaxsi va u boshqargan davlat haqida sohibqiron tavalludining 660 yillik tantanalari haqidagi materiallar ruhini o`zida aks ettirgan “Amir Temur Jahon tarixi” asari alohida ajralib turadi. Kitobga o`sha davrda YUNESKO bosh derektori bo`lgan Federiko Mayor muqaddima, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov so`zboshi yozishgan. “Insoniyat – deb yozadi I. Karimov – jahon taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga molik shaxslarni munosib baholaydi”. Asarni yozishda o`zbek tarixchi olimlari bilan birga xorijlik mualliflar: Liu Bazin, F. Bressan, Lyusen Keren va boshqalar ishtirok etgan.

Kitob kirish, II qism va ilovadan iborat. Kirish qismida YUNESKO bosh derektori Mayorning muqaddimasi, I. Karimovning kirish so`zi va YUNESKO qarorgohida Parijdagi ko`rgazmaning ochilishida hamda Toshkentda Amir Temur haykalini ochilish marosimida so`zlagan nutuqlari, “Amir Temur” ordining tasis etilishi haqidagi qonun va O`zbekiston hukumatining Temuriylar tarixi davlat muzeyini tashkil etish haqidagi qarori kabi hujjatlar berilgan.

Sohibqiron va u barpo qilgan davlat haqidagi masala hozirgi kunda ham ilmiy jamoatchilikning diqqat etiborida chunki I. Karimov takidlaganidek: “Bizning tariximizda Amir Temurdek ulug` siymo bor ekan uning qildirgan merosi, pandu o`gitlari bugungi kunimizga hamohang ekan, bizning bu merosni o`rganmasdan, tariflamasdan, targ`ibot qilmasdan haqqimiz yo`q”.

Sohibqiron va u boshqargan davlat haqidagi asarlar bizning XIV-XV asrdagi tariximizni chuqur va atroflicha o`rganishga imkon beradi. Hozirgi va kelajak avlodni ulug` bobomizning hayoti, faoliyati bilan tanishtiradi, uning g`oyalaridan bahramand bo`lishga imkon yaratadi. Amir Temur Vatanimiz tarixida, o’zbek davlatchiligi taraqqiyotida beqiyos xizmat ko’rsatgan shaxs. Amir Temur jahon xalqlari tarixida buyuk davlat arbobi, mashhursarkarda sifatida e’tirof topgan yorqin siymodir.Afsuski, Amir Temur nomi sobiq mustamlakachilik va mustabid tuzum davrida qoralanib, avlodlar nazaridan chetga surilib kelindi. Biroq o’zbek davlatchiligini qayta tiklagan, buyuk davlat darajasiga ko’targan, jahonga shuhrat taratgan Amir Temurning tarixiy xizmatini jahon afkor ommasi nazaridan yashirish, uni qatag’onlik zanjirida ushlab turish vaqti o’tdi. Milliy istiqlol tufayli o’z ona tariximizni xolisona yoritish, tarixiy haqiqatni qaror toptirish barobarida Amir Temur bobomizning nomini, nuroniy qiyofasini tiklash baxtiga muyassar bo’ldik. Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 1996 yilning Amir Temur yili deb e’lon qilinishi va shu yili buyuk bobokalonimiz tavalludining 660 yilligini mamlakatimizda hamda YuNESKO tashabbusi bilan butun dunyo miqyosida keng nishonlanishi - bu hozirgi minnatdor avlodlarning, qolaversa, jahon ahlining bu buyuk zotga, uning ulug’vor ishlariga bildirgan cheksiz hurmati va e’zozi ramzidir. Amir Temurning shaxsiy fazilatlari Ma’rifatparvarlik, lmparvarlik, Donishmandlik, Raiyatparvarlik, Adolatparvarlik, echirimlilik, rahimdillik, Olijanoblik, Mardlik, bahodirlik, Qattiqqo’llik, Irodalilik, Jasoratlilik, Sobitlik, vazminlik, chidamlilik, Sabr-bardoshlik, insoflilik, Mehribonlik, muruvvatpeshalik⁷.

Adolat va insof bilan tangrining yaratgan bandalarini o’zimdan rozi qildim gunohkorga ham, begunohga ham rahm qilib, haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim. Xayr-ehson ishlarim bilan odamlar ko’nglidan joy oldim. Amir Temur «Hamisha xalq g’amini, yurt g’amini o’ylab yashagan Sohibqiron yovlar oyog`i ostida toptalgan o’lkani dunyoning eng qudratli saltanatiga aylantirgan edi. Kelinglar, aziz do’stlar, barchamiz yakdil bo’lib, halol mehnatimiz, aqlu zakovatimiz, Vatanga muhabbatimiz bilan O’zbekistonni jahon havas qiladigan buyuk davlatga aylantiraylik. Bu yo’lda bobokalonimizning: «Adolat va ozodlik - dasturingiz, rahbaringiz bo’lsin» degan dono o’gitlari doimiy shiorimiz bo’lsin» deb takidlaydi I.Karimov

Amir Temur turkiy barlos urug’ining biy(urug’ oqsoqoli)laridan bo’lmish Muhammad Tarag’ay va Buxoro shariat qonunlarini sharhlovchisining qizi Takina Mohbegimlarning farzandi bo’lib, 1336 yilda Shahrisabzga yaqin Xo’ja Ilg’or qishlog’ida tavallud topgan. Uning to’liq ismi sharifi Sohibqiron Amir Temur ibn Amir Tarag’ay ibn Amir Burkuldir. Temur siyosiy kurash maydoniga kirib kelgan XIV asrning 60-yillarida mo’g’ullarning Chig’atoy ulusidagi hukmronligi davom etayotgan edi. 1346 yili Chig’atoy ulusi xoni Qazonxon amir Qazog’on tomonidan o’ldiriladi. 1358 yilda amir Qozog’on ham o’ldiriladi, ulusda parokandalik jarayoni kuchayadi. O’lkaning turli hududlarida mustaqillik da’vosi bilan ish ko’rayotgan 10 ga yaqin mahalliy bekliklar, chunonchi, Xorazmda so’fiylar, Qashqadaryoda barloslar, Ohangaron vodiysida jaloirlar, Buxoroda sadrlar, Termiz atrofida sayidlar amirlarining va hokazo kuchlarning ajratuvchilik harakatlari yurt butunligiga jiddiy havf tug’dirayotgandi. Ulus o’ntacha mustaqil bekliklarga bo’lingan bo’lib, ularning beklari o’rtasida doimo nizo, janjal bo’lardi. Buning ustiga o’z hukmronligini mustahkamlash maqsadida 1360 yilda Movarounnahrga katta qo’shin tortib kelgan Mo’g’uliston xoni Tug’luq Temur1 xuruji ham dard ustiga chipqon bo’lgan edi. Bunday qaltis vaziyatda siyosiy kurash maydonida hozir bo’lgan yosh Temurbek oldida nihoyatda ehtiyotkorlik, aql-zakovat bilan ish ko’rish, o’z atrofiga yurtparvar, vatanparvar kuchlarni to’plash, so’ngra qulay imkoniyat tug’ilishi bilan yurt dushmanlariga qaqshatqich zarba berish vazifasi turardi. Temurbek uddaburonlik bilan o’ziga xos taktika qo’llab, o’zining bosh orzumaqsadlaridan voz kechmagan holda, vaziyat taqozasi bilan vaqtdan yutish, ishonchli kuch topish uchun vaqtincha 1361 yilda Tug’luq Temur xizmatiga kiradi. Biroq bir yil muddat o’tar-o’tmay, Balx hokimi, kelib chiqishi Chingiziylar nasabidan bo’lgan Amir Husayn bilan do’stlashib, u bilan birgalikda yurt birligi va ozodligini tiklashga kirishadi. U 1362-1364 yillarda mo’g’ul qo’shinlariga bir necha marta zarba beradi. Tug’luq Temurning o’g’li Ilyosxo’ja 1365 yil bahorida Movarounnahrga yurish qiladi. Chinoz atrofida, Sirdaryo bo’yidagi «Loy jangi»da Amir Temur va amir Husayn 1 Bu erda gap Chig’atoy ulusining bo’linishi natijasida tashkil topgan. Mo’g’iliston nomi bilan atalgan xonlik hukmdori to’g’risida borayapdi.⁸ qo’shininig Ilyosxo’ja boshliq mo’g’ul qo’shinidan kutilmaganda engilishi Amir Temur uchun juda katta saboq bo’ldi. Ilyosxo’ja qo’shinlari Samarqandga tomon yurdi Hokimiyatsiz qolgan mahalliy aholi (Samarqand hokimi qochib ketgan edi) mudofaaga ko’tarildi, bu harakat sarbadorlar harakati nomi bilan mashhurdir. Samarqand uning markaziga aylandi. Harakatga tolibi ilm vakili Mavlonozoda, jun tituvchilar oqsoqoli Abu Bakr Kalaviy va mohir mergan Xo’rdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Jome masjidida to’plangan 10 mingga yaqin aholi Mavlonozoda da’vati bilan mo’g’ullarga qarshi kurashda faol qatnashadilar. Ilyosxo’ja Samaraqandda katta zarbaga uchrab Movaraunnahrdan chiqib ketishga majbur bo’ldi. Samaraqandda hokimiyat sarbadorlar qo’liga o’tadi. Ular xalq turmushini yaxshilashga qaratilgan tadbirlar ko’radi, mo’g’ullarga tarafdorlik qilganlarning er va mulklari musodara etiladi. Samarqand sarbadorlari g’alabasidan xabar topgan amir Husayn va Amir Temur 1366 yil bahorida Samarqandga keladilar. Amir Husayn hiylasi bilan sarbadorlar boshliqlari qo’lga olinib, o’ldiriladi. Amir Temurning sa’y-harakatlari tufayligina Mavlonozoda tirik qoladi. Movaraunnahrda hukmronlik amir Xusayn qo’liga o’tadi. Amir Husayn Movarounnahrda Amir Temurni qoldirib o’zi Xurosonga ketadi. Amir Temurning keyingi jo’shqin faoliyati davomida uning amir Husayn bilan ittifoqi mustahkam bo’lolmadi. Tabiatan shuhratparast, hokimiyatparast shaxs bo’lgan amir Husayn qanday qilib bo’lmasin Amir Temurga pand berish, unga xiyonat qilishdan qaytmaydi. Sharofiddin Yazdiy aytganidek, «ularning o’rtalarida sadoqat va do’stlik munosabati yaqinlik va qarindoshlik aloqasi bilan qat’iy qilingan edi. Ammo Amir Husaynning ko’ngli makr va g’addorlik o’y-hayolidan bo’shamasdi»⁹

Xalqimizda «birovga choh qazisang, o’zing yiqilasan» deyilganidek, amir Husayn ham o’zi qazigan chohga o’zi yiqildi. Vaziyat taqozasi bilan Amir Temur amir Husayn o’rnashib olgan Balxga 1370 yilning bahorida qo’shin tortib boradi va uni mahv etadi. Shundan so’ng Amir Temur Movarounnahrning yagona hukmdori bo’lib qoldi. Samarqand mamlakat poytaxtiga aylandi. Endilikda yurtni boshqarish jilovini qo’lga kiritgan Amir Temur oldida hali g’oyatda katta, murakkab vazifalar ko’ndalang bo’lib turardi. Eng asosiysi, mamlakat hududlarini birlashtirish, yagona markazlashgan davlattuzishdan iborat bosh vazifani hal etish kerak edi. Buningsiz mamlakat taraqqiyotini olg’a bostirish, uning dovrug’ini jahon miqyosiga ko’tarish mumkin emasdi. Shu boisdan dastlab Sirdaryo va Amudaryo oralig’idagi hududlar diplomatik yo’l bilan birlashtirildi.Amir Temur sharqiy hududlarni mo’g’ullar ta’siridan ozod etish uchun 1370 yil oxiri va 1371 yil boshida Sharqiy Turkiston tomon yurish qiladi. Mo’g’ul xoni Kepak Temurga qaqshatqich zarba berilishi orqasida Farg’ona mulki va boshqa bir qator hududlar egallanadi. Ko’p o’tmay Afg’oniston shimolidagi Shibirg’on viloyati ham uning tasarrufiga olindi. Tarixiy manbalarda Amir Temurning Mo’g’uliston tomon 7 marta harbiy yurishlar qilgani tilga olinadi. Uning qudratli mo’g’ul hukmdorlaridan sanalgan amir Qamariddin bilan olib borgan ko’p yillik urushlari mamlakatining sharqiy hududlarini mo’g’ullar asoratidan xalos qilish, yurt tinchligi, osoyishtaligini qaror toptirishga qaratilgan edi. O’z tasarrufida Qoshg’ar, Issiqko’l va Ettisuv vohasini birlashtirgan hamda 1369 yili Ilyosxo’jani taxtdan ag’darib, Mo’g’uliston xoni bo’lib ko’tarilgan Qamariddin bilan 1370-1389 yillar davomida Amir Temur hayot-mamot janglari olib bordi. Bu jangu jadallar oqibatida Movarounnahrga qarashli asosiy sharqiy hududlar uning tarkibiga qo’shib olindiki, bu hol yurtimiz hududida markazlashgan davlatning vujudga kelishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.