Muhit” tushunchasi turli Atrof muhit, tabiiy muhit, geografik muhit tushunchalari Tabiat haqida tushunchasi

Atrof muhit, tabiiy muhit, geografik muhit va tabiat tushunchasi


Reja:

1. 
   “Muhit” tushunchasi turli
   
2. 
   Atrof muhit, tabiiy muhit, geografik muhit tushunchalari
   
3. 
   Tabiat haqida tushunchasi
   

“Muhit” tushunchasi turli ma’nolar (fizik muhit, geografik muhit, falsafiy muhit, ijtimoiy muhit va boshqalar)ni anglatadi. Ammo ekologiyada muhit deb. tirik organizmni o’rab turgan fizik qurshovga ataladi. Muhit tevarak-atrofdagi o’zaro bog’lanishlar, shart-sharoitlar va ta’sirlar majmuidir.
Muhit 2 xil bo’ladi.
1. Tabiiy muhit. Uni suv, quyosh, shamol, havo, yer, o’simliklar va hayvonot dunyosi birgalikda tabiiy holda vujudga keltiradi.
2. Sun’iy muhit. U inson tomonidan yaratiladi, ya’ni bunda insonning mehnat mahsuli yotadi.
Tabiiy va sun’iy muhitlar o’zaro chambarchas bog’liq. Mana shu bog’liqlikni ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi.
Ekologik muhit tabiiy va sun’iy atrof-muhit bo’lib, tirik organizmlar ob’ekt va sub’ekt ta’sirlar sifatida qatnashib, ta’sirlar turi esa tevarak-atrofni saqlab qolish yoki xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi.
Ekologik muhit, o’z navbatida, muayyan ekologik tizim hisoblanadi. Uni tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy qismlarga bo’lish mumkin.
Tabiiy ekotizim (yoki ekosfera) hayotni rivojlanishiga imkon beradigan Yerning tavsifi va jonsiz (anorganik) jismlarning majmuidan iborat. Ijtimoiy-iqtisodiy ekotizim esa insonning barcha atrof-muhitga (jonsiz va jonli tabiatga) bo’lgan munosabatini ifodalaydi.
Ekologik muhit muvozanatda bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha ushbu muvozavat buzilishi ham mumkin. Agar tirik organizmlarning hayoti o’zgarmasa yoki ularga ta’sir eruvchi omillar barqaror holatda bo’lsa, ekologik muhit ham muvozanatda bo’ladi.
Agar er usti va yer osti suvlari haddan tashqari ifloslanib qolsa, chiqindilar to’planib qolib, atmosfera havosi ifloslansa, oziq-ovqat mahsulotlari zaharlanib qolsa, shovqinlar ko’payib qolsa va xususan, radioaktiv moddalar ta’siri ortib borsa, ekologik muvozanat ham buziladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har qanday muhit turli omillar (fizik, kimyoviy, biologik va boshqa omillar)ning majmui bilan namoyon bo’ladi.
Ekologik omil tirik organizmlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etuvchi muhitning ayrim bir tarkibiy qismidir. Tabiatda omillar tirik organizmlarga bir butun yoki birgalikda ta’sir etishi mumkin. Ular ekologik, fiziologik, genetik va hokazo omillar tarzida ta’sir yetadi. Umuman olganda omillarni tasniflashda ularning xilma-xil ta’sir ko’rsa
tishi emas, balki ularni kelib chiqish manbaiga qarab ajratiladi. Chunki shunday omillar ham mavjudki (masalan, tarixiy omillar), tirik organizmlarga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etmaydi. Masalan, ma’lum joyning dengiz sathidan absolyut balandligi, tog’liklarning qiyalik burchagi darajasi yoki suv havzasining chuqurligi tirik organizmlarga to’g’ridan-tug’ri ta’sir etmay, boshqa omillar (harorat, bosim, namlik)ning ta’sir etish xususiyatlarini o’zgartirib yuborishi mumkin.
Muxit tushunchasi fanda turli ma'nolarni anglatadi. Bular ekologik, gеografik, fizik, falsafiy, ijtimoiy va boshkalar.
Ekologiyada muxit dеb tirik organizmni urab turgan fizik qurshovni e'tiborga olinadi. muhit tеvarak-atrofdagi uzaro bog’lanishlardagi shart-sharoitlar va ta'sirlar majmuidir
Odatda tabiiy va sun'iy muxitlar ajratiladi. Tabiiy muxitni suv, quyosh, shamol, xavo, еr, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun'iy mu­xit inson tomonidan yaratilgan bulib, bunda insonning mеxnat maxsuli еtadi. Tabiiy va sun'iy muxitlar bir-biri bilan chambarchas boglik. Ularning borlikligini ekologik muhit tu­shunchasi ifodalaydi. Ekologik muxit tabiiy va sun'iy atrof-muxit bulib, tirik mavjudotlar sub'еkt va ob'еkt ta'sirlar sifatida qatnashib, ta'sirlar soni esa tеvarak-atrofni saklab qolish yoki xavf solish sharoitini kеltirib chiqaradi. ekologik muxitiga muayyan ekologik tizim xisoblanib, uni tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy qismlarga ajratish mumkin.
Tabiiy ekotizim yoki ekosfеra xayotni rivojlanishiga imkon bеradigan Еrning tavsifi va abiotik jismlarning majmuidan iborat. Ijtimoiy iktisodiy tizim esa insonning barcha atrof-muxitga (jonsiz va jonli tabiatga) bulgan munosabatini bildiradi.
Ekologik muhit muvozanatda yoki muvozanat buzilgan holatlarda buladi Tirik organizmlarning xayoti uzgarmagan shart-sharoitlar va ta'sirlar barkaror holatida muvozanat uzgarmaydi, aksincha, muhitning shart-sharoitlari va ta'sirlar buzilganda muvozanatsiz xolat kеlib chiqadi.
Ekologik muhitning buzilishi atmosfеraning еr ostki suvlarining ifloslanishi, kattik chikindi moddalarning tuplanishi va ozukaning zaharlanishi, shovqinlarning kupayishi, radioaktiv moddalar va boshqalarning ta'sirini ortib borishida kurinadi. Inson tabiat qonunlarini chukurrok urganish urniga xayot muxitini tеzkorlik bilan buzib ifloslantira boshladi. (Tirik organizmlar-. turtta asosiy muhitlarda tarkaladi«. Ulardan ikkitasi, ya'ni suv va havo muhitlari ulik, tuprok muhiti oraliq va organizm (muxit sifatida) tirik xususiyatga ega. Har bir hayot muxiti uz navbatida organizmlar yashashi uchun xar xil yashash joylaridan iborat. Masalan suv muxiti kuyidagi yashash joylari sifatida uchrashi mumkin: chuchuk va shur suv, kulmak va okar suv, chukur va sayoz, ilik. va sovuk, va xokazolar. Xavo va tuprok ham nixoyatda xilma-xil yashash joylarini tashkil etadi. Tirik organizmlar (o’simliklar, zambururlar, xayvonlar) xam parazit va simbiontlar uchun muxit sifatida uziga xosdir.
Tabiat - bizni o‘rab turgan butun borliq (olam), kishilarning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish manbaidir. Inson - murakkab ijtimoiy va mehnat faoliyatini yurgazuvchi tirik organizm - individdir. U jamiyatning moddiy va ma'naviy-madaniy rivojlanishining asosi hisoblanadi.
Tabiat boyliklari va ularning inson uchun ahamiyati. Inson o‘zining kundalik ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiat boyliklaridan foydalanishga majbur. Tabiat boyliklarini beshta asosiy guruhga ajratish mumkin: mineral, iqlimiy, suv, yer va biologik boyliklar.
Aholining yashashi uchun rudali va noruda mineral bioliklar zarur. Ularsiz jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini tasavvur etish qiyin. Rudali foydali qazilmalarga temir, mis, olmos, oltin, uran va boshqalar, noruda mineral boyliklarga oltingugurt, neft, gaz, fosforit va boshqalar kiradi. Insoniyatning rekreatsion resurslarga va, ayniqsa, qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish uchun iqlimiy boyliklarning ahamiyati beqiyos. Shuning uchun odamlar qadimdan tabiiy-iqlimiy sharoiti qulay bo‘lgan hududlarga joylashganlar.
Xo‘jalikda eng ko‘p foydalaniladigan tabiat boyligi suv hisoblanadi . «Suv bor joyda hayot bor», «suv tugagan joyda hayot tugaydi» degan xalq maqollari suvning bebaho mineral boylik ekanligidan dalolat beradi. Dehqonchilikni rivojlantirishda hosildor yer - tuproqlarning ahamiyati juda katta. Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondinshda tuproqning hosildorligini oshirish muhim tadbirlardan hisoblanadi.
Muayyan hududning hayvonot olami va o‘simlik qoplami biologik boyliklarni tashkil etadi. Bu boyliklarning eng muhim xususiyatlari ularni qayta tiklash mumkinligidir. Ularni bir-biridan juda uzoq masofada joylashgan materiklarga ko‘chirish va ko‘paytirish ham mumkin. Masalan, Amerika qit'asidan Yevrosiyo va Afrikaga makkajo‘xori, kartoshka, pomidor, shirin va achchiq garmdori, kakao, loviya, qovoq, ananas keltirilgan. Aksincha, Amerika qit'asiga ot, sigir, qo‘y, tovuq, asalari, kofe, bug‘doy, sholi, arpa, karam, sholg‘om, nok kabilar olib ketilgan . Tabiiy komplekslar inson ta'siri darajasiga ko‘ra uch guruhga ajratiladi:
1. Tabiiy landshaltlar. 2. Tabiiy-antropogen landshaftlar. 3. Antropogen landshaftlar.
Tabiiy landshaftlar deganda insonlar tomonidan foydalanilmaydigan hududlar landshaftini tushunamiz. Ularga Antarktida, Shimoliy Muz okeanidagi doimiy muzliklar, orollar, tog‘lar, cho‘llar, qalin o‘rmonzorlar tipik misol bo‘ladi.
Tabiiy-antropogen landshaftlarni oraliq landshaftlar deb ham atashadi. Bunday landshaltlar tabiiy va antropogen landshaftlarning oralig‘ida tarkib topadi. Yaylovlar,lalmikor yerlar tabiiy-antropogen landshaftlardir.
Antropogen landshaftlar - kishilarning xo‘jalik faoliyati ta'sirida o‘zgargan tabiiy landshaftlar bo‘lib, ular Yer yuzasida keng tarqalgan. Aholi punktlari - qishloq va shaharlar antropogen landshaftlarning tipik namunasi hisoblanadi. Shaharlar landshafti dastlab 5-4 ming yil muqaddam « qal'a-shahar «, «shahar-davlat« sifatida shakllana boshlagan.
Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish maqsadida qo‘riqxonalar, zakazniklar, milliy bog‘lar tashkil etiladi. Yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o‘simlik va hayvonot olami «Qizil kitob» larga kiritiladi va alohida muhofaza qilinadi. Bunday chora-tadbirlar yagona umumiy uyimiz Yer tabiatini va insonlarning sog‘lig‘ini asrash uchun xizmat qiladi.
Biosfera haqida tushuncha
Antropogen ta’sir ekologik omillar yig’indisi bulib, uning asosida insonning xujalik faoliyati turadi. Antropogen ta’sirni sanoat, kishlok, xujaligi, transport va demografik toifalarga bulish mumkin. O’rta Osiyo mintakasi asosida ulardan ba’zilarini kurib chikamnz.
Sanoatning ta’siri Keyingi un besh yil mobaynida Uzbekistan Respublikasida sanoat rivojlanishi 7 marta oshdi. Yalpi mahsulot kiymat jixatdan turt martadan kuprok ortdi. Ishlab chikarish usgan sayin atmosferaga zararli chikindilar tashlash hajmi ancha oshdi. Okava suvlar xajmi ham usib bormokda.
Biosferaga sanoatning ta’sirini urganayotib ishlab chika¬ruvchi kuchlarni joylashtirish va rejali tarzda ijtimoiy-iktisodiy va ekologik rivojlanishda muxim axamiyatga ega bulgan ishlab chikarishni xududiy jixatdan makbul ravishda tashkil etish kabi uzak masalalarni chetlab utib bulmaydi. Bu ishda ekologik okibatlar, ilmiy va loyixa tashkilotlarining tavsiyalarini xisobga olmasdan uz bilganicha ish tutish ishlabchikaruvchi kuchlarni rivojlantirishda tarmoqlar ichida va xududiy jixatdan jiddiy nomutanosibliklarga xamda axoli salomatligining yomonlashishiga olib keldi.
Barcha cheklovlarga karamay, Toshkent va Fargona viloyatlarida, Toshkent shaxrida sanoat jadal sur’atda rivojlanmokda. Ishlab chikarishni xududiy tashkil etish masalalari etarli urganilmaganligi sababli Toshkent shaxarining rivojlanishiga asoslangan va izchil yondoshish ta’minlanmayapti. Xolbuki, Toshkengning axolisi keyingi un yil ichida 24 foizga usib, 2 million kishidan oshib ketdi. Bu usishning beshdan ikki kismini boshka shaharlardan kelganlar tashkil kiladi.
Chirchik-Olmalik, Oxangaron-Angren, Fargona-Margilon, Navoiy va Uzbekistonning boshka kator mintakalarida kimyoviy, neft-kimyoviy va mikrobiologik tarmoqlar korxonalari, boshka kup kuvvat va suv talab kiladigan ishlab chikarish vositalarining kupligi tufayli ekologik sharoit keskinlashdi. Tojikistonning Tursunzoda shaxrida joylashgan alyuminiy zavodinipg salbiy ta’siri yildan-yilga ortib bormokda. Zavod kuvvatining ortishi bilan asta-sekin atmosferaga chikarilayotgan zararli moddalarning (ftor birikmalari) salbiy ta’siri chegarasi xam kengaymokda. Xozirgi paytda Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Denov, Shurchi va Oltinsoy tumanlari xududi uning ta’siriga tushib kolgai. Kengligi turtdan yigirma besh chakirimgacha etadi. Xozirgacha zarar kurgan umumiy maydon 25— 30 ming gektarni tashkil etadi. Respublika Kishlok, xujaligivazirligi ma’lumotlariga qaraganda dehqonchilik va chorvachilik maxsulotlarini tulik ola bilmaslik natijasida kishlok xujalik tarmoklariga etkazilgan zarar 1,5—2,0 million sumdan iborat.
Zikr etilgan tumanlarning ba’zi xujaliklarida pomidor, karam, bodring va uzum xosildorligining kamayishi, ipak kurti ishlab chikarishining pasayishi kuzatilmokda. Shuningdek anor va xurmoning xosildorligi va sifati pasayib ketdi, axoli salomatligi yomonlashdi.
1991 yilga kelib ftorli vodorod chikindilari 56,7 ming tonnaga kupaydi. Xolbuki, 1982 yili 24,5 mnng tonna edi. Natijada mavjud axvol yanada murakkablashdi.
Bunday sharoitlarda tabiatga sanoat ta’sirining yanada kuchayishi ijtimoiy-gigienik, ekologik okibatlarini oldindan xisoblab chikish muxim axamiyat kasb etadi. Loyixalatitirilayotgan tabiatni muxofaza kilishga oid tadbirlar va atrof-muxitni antropogen jixatdan zuriktirishni pasaytirishga karatilgan kushimcha tavsiyalarni ishlab chikish samaradorligini baxolash xam mintaka ekologik istikbolini belgilashda muxim vazifadir.
Zamonaviy fan-texnika tarakkiyoti yutuqlari asosida sanoat ishlab chikarish potentsialini jadal rivojlantirish mintakaning tabiatiga antropogen ta’sirni ancha oshiradi va atrof-muxitni muxofaza kilishga oid samarali tadbirlarni takozo etadi.
Sanoat ta’sirinnng ilgarilab borishi shuni kursatdiki, kime sanoati chikindilari bilan atmosferani bulgash 1970 yilga nisbatan 1,5 marta kupaydi.
Olmalik kon-metallurgiya kombinatnning ftor birikmalari va oltingugurt birikmalari (oltingugurt gazi yoki oltingugurt angidrid) buyicha chikindilari moe ravishda yiliga 92,0 va 15149,0 tonnani tashkil etdi (1988 yil 1 yanvarga bulgan ma’lumotlar).
Oxangaron darssida Angren yakinida neft maxsuhlotlarining xissasi mos ravishda, 1978, 1980, 1985 va 1990 yillarda 4,9; 2,4; 2,8 va 0,8 darajada meyoridan ortik buldi:
- azot nitrati - - 1,4; 1,0; 0,4 va 0,9 PDK*;
- geksaxloran—11,3; 1.7; 2,0 PDK;
- lindan— 11,3; 1,3 va 0,7 PDK;
- mis— 11,3 va 2,5 PDK-
O’zbekiston Respublikasi Suv xujaligi vazirligining 1986 yilga oid ma’lumotlariga karaganda Fargona furan birikmalari zavodi tarkibida furfuron, fenol, neft maxsu-lotlari, mis, xrom, ammoniy va nitrit azotlari va organik moddalar bulgan okava suvlarni Margilonsoy daryosiga tashlamokda.
Urta Osiyo respublikalarida kurilish materiallari ishlab chikarish korxonalari jadal sur’atda rivojlanmokda. Ular ichida tsement zavodlari aloxida urin egallab, atmosfera xavosining ifloslanishiga jiddiy ta’sir kilmokda. Bu zavodlar maxsudotlarining 1,6 marta kupayishi taxmin kilinmokda. Kurilish materiallari korxonalari tomonidan xavo ifloslanishining ijtimoiy-gigienik va ekologik jixatlarini urganish shuni kursatmokdaki, agar chang-gaz ushlaydigan
samarali vositalar joriy kilinmasa, bunday zavodlar joylashgan sha-xarlarda ifloslanish avvalgi yuksak xolatda kolaveradi.
Transportning ta’siri Avtomobil transporti eng yirik ifloslantiruvchi manbadnr. Urta Osiyo mintakasi avtomobil yullariga boy. 1990 yili respublika buyicha jami gaz chikindilarining 60 foizini yoki 2,9 million tonnasini transport xissasi tashkil kildi. Transport ta’sirining oshib borish kursatkichlari keyingi 15 yil ichida Uzbekistonda avtomobil yullari tig’izligi deyarli ikki marta oshganligini kursatdi.Avtomobillar sonining ortishi atmosferaning erga yakin katlamlarida azot gazlari, kurgoshin birikmalari, oltingugurt gazlari, uglerod gazlari, uglevodorodning yonmagan koldikdari, zax,arli benzoperin va boshka moddalar mikdoriping oshishiga olib keladi. Kupgina mualliflar avtomobilni xavoni bulgovchi asosiy manba x,isoblashadi.
Avtomobillar chivdndilari, birinchidan, shunisi bilan xavf-liki,ular biosferaning fyaol zonasiga tushadi. Ikkinchidan, ular tarkibida barcha tirik jonzot uchun juda zaxarli bulgan Kurgoshin birikmalari bor.Uchinchidan, avtomobil gaz chikindilari atmosferaning erga yakin katlami, inson nafas oladigan satxga tushadi.
Keyingi yillarda Urta Osiyo tog’lari va axoli yashaydigan joylarida avtomobil transnorti sonining ancha kupayishi kuzga tashlanadi, Bu atmosfera xavosining kuplab ifloslanishiga olib kelmokda. Toshkent shax,rining uzidagina shaxar atmosferasiga tushadigan jami iflos moddalarning 80 foizini avtomobil gaz chikindilari tashkil etadi. Toshkent atmosferasiga avtomobil gaz chikindilari bilan xar yili 300 ming tonnadan kuprok xar xil ifloslantiruvchi moddalar tushadi. Ular ichida uglevod gazi, uglevodorodlar, kurum, kurg’oshin birikmalari asosiylaridir.
Avtotransport gaz chikindilarining xavfli jihati shundaki, avtomobillarning aksariyat qismi shaxarlarda jamlangan bulib, ularning gaz chikindilari atmosferaning erga yakin katlamlariga borib tushadi. Urta Osiyoning issik, iklimli sharoitida yullarning kupligi, shaxarlardagi kuchalarning yul belgilari,svetoforlarga serobligi vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Yullar konik,arsiz bulgan sharoitda x,avoning avtomobil gaz chiqindilari bilan bulg’anishi me’yordagidan
5-10 marta ortadi.
Avtotransport gaz chikindilarini pasaytirish usullari xakida an’anaeiy tasavvurlar kushimchalarga muxtojdir. Gap shundaki, avtomobillar bilan atmosferaning bulganishini kamaytirish avtomobillarning zaxarli gaz chikarishini nazorat kilish va xattoki avtotransport korxonalarida nazorat-sozlash punktlarini tashkil etishgagina emas, balki ekologik jixatdan puxta uylangan rejalashtirishni amalga oshirishdan boshlanadi. Bunda mintaka iktisodiyotining extiyojlari avtotransportga kuyiladigan ekologik talablar bo’yicha avtotransport bilan yuk tashish mikdori va sifati e’tiborga olinadi.
Tabiatga, inson ekologiyasiga transport ta’sirini yanada pasaytirish masalasini makbul tarzda xal etish uchun zarari kam yonilgi vositalari yaratish va dvigatellarni takomillashtirishga fan-texnika yutuklarini jadal joriy kilish zarurdir. Bunga transport vositalarini tula elektr kuvvati bilan ishlashga utkazish, avtobuslarni trolleybuslar bilan almashtirish va avtomobildan elektromobilga utish kiradi. Yoqilg’i balansidaetillashtirilmagan benzin xissasini oshirish kerak.
Kuyosh energiyasidan va Urta Osiyo mintakasi yuksak insolyatsiyasidan transportda foydalanish imkoniyatlarini puxta urganish kerak. Avtotransport vositalarini suyultirilgan gaz, gaz kondensati bilan ishlashgya utkazish avtomobil gaz chikindilari-ni ancha kamaytirgan"bulardi. Gaz ballonli avtomobillarnikupaytirish mintaka mikyosida yonilg’i energetika muammolarini tula xal kilishni takozo etadi.
Mutaxassislarning fikricha, atmosfera xavosining avto¬transport gaz chikindilari bilan bulganishining oldini olishda motor xolatining sozligi va karbyurator ishlashini puxta nazorat kilish muxim omildir. Karbyuratori yaxshi sozlangan motor 1—5 foiz kam gaz chikindilarini xosil kiladi. Xolbuki, nosozkarbyurator bunday gaz chikindilarini 5—7 foiz kupaytiradi. Transport muassasalarida shunday nazorat tashkil kilish kerakki, buzuk xolatdagi va karbyuratori nosoz birorta xam mashina yulga chikmasin (Uzbekistonda yonilg’i uskunalarini sozlash buyicha 100 dan kuprok ixtisoslashtirilgan uchastkalar, o’nta avtomobillarni suyultirilgan gaz bilan ta’minlovchi stantsiyalar kurildi).
Mamlakatimizda avtomobil parkining texnik xolatini baholash shuni kursatdiki, zaxarli gaz chikindilari belgisi buyicha avtomobillarning fakat 10 foizigina soz xolatdadir.
Mamlakatning xozirgi iktisodiy rivojlanish boskichida mavjud ijtimoiy-gigienik va ilmiy-texnik ishlanmalarni samarali ishga solish uchun mintaka iqlimni va transport muassasalarining sa’y-xarakatlarini muvofiklashtirish darkor. Transportning tabiatga ta’sirini tuxtovsiz ekologik jixatdan kuzatib borish kerak, Bu ekologik okibatlarning kay yunalishda ketishini oldindan bilib olishda askotadi.
Transport ta’sirining anik-puxta okibatlarini bilish mintakadagi barcha manfaatdor tashkilotlarning o’zaro muvaffakiyatli xarakatiga borlikdir. Chunki bu muammo bir respublika va xatto butun mintaka mikyosidan kattadir. Avtotransport muxitni bulg’aydigan eng yirik manbalardan biri bulishiga karamay, avtomobil gaz chikindilarining biosferaga salbiy ta’sirini kamaytirish yuzasidan tadbirlar etarli ishlab chikilgani yuk Mintaka tabiiy muxitiga transport zug’umi ortib borayotgan xozirgi davrda bu muammo yanada dolzarblik kasb etib, kechiktirib bulmaydigan karorlar kabul kilishni talab kiladi.
Kishlok xujalik rayonlarini industrlashtirish va urbanizatsiyalash ijtymoiy-ekologik muammoni yuzaga keltiradi. Yangi kishlok xujalik muxiti biosferaga juda katta zug’um kilmokda, bu ayniksa agroximikatlariing keng kullanilishi, baxaybat kishlok xujalik texnikalari va texnologiyalarning jadal joriy kilinishi, yangi erlar tez sur’atlarda uzlashtirilayotgan sharoitlarda yakkol kuzga tashlanadi.
Kishloq xujaligining ta’siri Bu insonning faol agrosanoat faoliyati bilan boglik va umuman biogeotsenoz va ekosistemalarga salbiy ta’sir kursatuvchi ekologik omillar majmuidir. Fan va texnikaning zamonaviy yutuklari bilan qurollangan inson tabiatni jadal uzlashtir-mokda, erga ishlov berishda baxaybat mashina va" mexanyzmlar ishlatilmokda kishlok xujaligida foydalanilayotgan kimyoviy vositalar tirik mavjudotga salbiy ta’sir kilmokda.
Keyingi yillarda Urta Osiyo sharoitida insonning kishlok xujalik faoliyati alcha faollashdi. Kishlok xujalik ekinlari maydonlari kupaydi. Tuprokka solinayotgan ug’itlar mikdori jadal oshib bormokda. Kishlok xujaligining asosiy ishlab chikarish guruxlari (binolar va inshootlardan tashkari) keyingi 15 yil ichida 13,9 foizga oshdi.
Noorganik ugitlar, zaxarli ximikatlarning keng kullanilishi tuprokda va keyinchalik usimliklar va xayvonlardan olinadigan maxsulotlarda katsiy, kurgoshin, simob, ftor va tabiii radionukleidlar mikdorining oshishiga olib kelmokda.
Sugoriladigan er maydonlarini cheksiz kupaytirish siyosatni, son ketidan kuvish, paxtachilik borasida yangidan-yangi rekordlarga intilish Urta Osiyo respublikalarida ekologii sharoitning juda murakkablashuviga olib keldi. Millionlab gektar erlar shurlandi va suv tagida koldi, okava suvlarning kupayishi shur kullarni yuzaga keltirdi, Amudare va Sirdaryodan rejali tarzda kuplab suvni olish ekologik xalokatga Orol dengizining kurishiga olib keldi. Bundan tashkari almashlab ekishga rioya kilmaslik, muntazam ravishda kup mikdorda ugit, zaxarli ximikatlar solish tufayli tibbiy-sanitariya xolati murakkablashdi, ichimlik suvining sifati yomonlash(di. Ayniksa qishloq joylarda suvning tarkibi buzildi. Orol buyida, birinchi navbatda Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent viloyatida suv ta’minotida ogir vaziyat yuzaga keldi.
Uzok, muddat mobaynida asosiy e’tibor suroriladigan yangi er maydonlarini ishga solishga karatildi, buning ekologik va ijtimoiy okibatlari xisobga olinmadi. Fakat Uzbekiston Respublikasi xududida keyingi un yil mobaynida xar yili chet elda foydalanishi man kilingan, tarkibida xlor mavjud pestitsidlar 6 ming tonnadan ishlatildi.
Kimyolashtirish vositalaridan foydalanishning ijtimoiy-ekologik muammolari
Yakin paytlargacha pestitsidlar (insektitsid va boshka zootsid, fungitsid va gerbitsidlar) muammosi sof kishlok xujalik masalasi dsb karalardi. Endi aenki, u keng mikyosli butun ekologik muammolar katoridan joy oldi. Negaki, qishlok xujaligini rivojlantirish stratsgiyasi ayni paytda sog’liqni muxofaza kilish, xayvonot va nabotot dunyosini kuriklash, umuman biosferaning uygun evolyutsiyasi bilan borlikdir. Bu ayni chog’da siyosiy masala xamdir.
Urta Osiyo mintakasidagi salbiy ijtimoiy-ekologik sharo¬itning asosiy sabablaridan biri kishlok xujaligida kimyoviy vositalarni xaddan ortik ishlatish, texnologik intizomning pastligi va inson salomatligi uchun xavfli bulgan kimyoviy dorivorlardan foydalanishni tegishli nazorat kilmaslikdir.
Bunda har bir sanoat- karxonasining uzi uchun talab etiladigan darajadagi chikindi dsgan me’yorni ishlab chikish va unga amal qilgan holda faoliyat kursatishi kerak buladi.
Turar joylariing atmosfera havosidagi zararli moddalarning ruxsat etnladigan mikdorini ta’minlash uchun xar bir korxona uzi tashki muxitga -P'Parib tashlaydigan xar» bir kimyoviy modda, xar kaysi ifloslantiruvchi manba buyicha ruxsat etiladpgan chiqindi me’yorni hisobga olgan xolda faoliyat kursatishi kerak. har bir chikipdi xavoga muljallangan. me’yorda chiqarib tashlanadigan bulsa, turar joylar havosidagi REM ni pazorat qilish mumkin buladi.
Shunday qilib, ruxsat etiladigan chikindi me’yorini ish¬lab chiqishda atmosfera xavosi uchun ruxsat etiladigan mik¬dor xisobga olishi lozim, chunki ruxsat etiladigan chikindi me’sri alohida uziga xos ms’yor bula olmaydi, u REM ning-xosilidir.
Shuni qayd qilish kerakki, gigiena va sanitariya amaliyotiga yukorida zikir qilingan ruxsat etiladigan chikindi me’yorining kiritilishi atmosfera havosining muhofazasi; nazorati fakat gigienik normativlar, ya’ni ruxsat etilgan» mikdorlar yordamida amalga oshiriladi.
Muammoli vaziyat
Bugungi kunda O’zbekiston yirik sanoat va agrar mintaqa bo’lib, kelajakda mashinasozlik, energetika, kimyo, gaz, qurulishi va oziq-ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko’zda tutilmoqda. Holbuki, ishlab chiqaruvchi kuchlarning roivojlantirilishi respublika ijtimoiy ekosistemasining holatiga muayyan darajada salbiy ta’sir ko’rsatadi. Respublikada keskin bo’lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar:


Adabiyotlar:

1. A.To’xtaev Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.

2. Yu.Shodimetov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y.
3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov Ekologiya. Moskva., «Vo’sshaya
shkola”.,1988y.
4. Sh.Otaboev, M.Nabiev Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”, 1995y.