Ntonatsiya Intonatsiya

ntonatsiya 

 Intonatsiya-og‘zaki nutqning ritmik-melodik tomoni, undagi ovoz (ton) tovlanishlari. 
Intonatsiya fonetik-fonologik tizimning supersegment birligi sanaladi, uni O‘rganuvchi soha esa 
i n t o n o l o g i ya yoki p r o s o d i k a (prosodiya) deyiladi. 
Har qanday nutq harakatdir, bu harakat esa albatta ma`lum intonatsiya bilan qo‘shilib, 
qorishib yuzaga keladi, nutqning toni, sur`ati, pauzalari, tonning balandligi va kuchi gapning 
mazmuni va emotsionalligi talablaridan kelib chiqqan holda o‘zgarib, tovlanib turadi. Demak, 
intonatsiyasiz gap ham bo‘lmaydi, har bir gapning o‘ziga xos intonatsiyasi borligi ham shundan. 
Intonatsiya bir qator prosodik elementlardan tarkib topadi. Bunday elementlarga quyidagilar 
kiradi, 

Nutq melodikasi. Bunda nutqda ishtirok etgan gaplardagi ovozning ko‘tarilishi va pasayishi 
nazarda tutiladi. Bu jarayon gap tarkibidagi bo‘g‘inlarda qo‘llangan unli tovushlarning baland 
yoki past talaffuz etilishiga asoslanadi. Tabiiyki, gapdagi barcha bo‘g‘inlar bir xil balandlikda 
talaffuz etilmaydi, ular gapning mazmun planiga (fikr, his-tuyg‘u va hokazolarga) qarab o‘zgarib 
boradi. Shuning uchun ham darak, so‘roq va buyruq gaplarning yoxud emotsional va emotsional 
bo‘lmagan gaplarning intonatsiyalari bir xil emas. 


Nutq ritmi – urg‘uli va urg‘usiz, cho‘ziq va qisqa bo‘g‘inlarning qo‘llanishida 
vazndoshlik, ohangdoshlikning mavjud bo‘lishi. Nutq ritmining badiiy yoki ifodali o‘qishda, 

shuningdek, she`riy misralardagi qofiyadoshlik, ohangdoshlikni ta`minlashda ahamiyati katta, 

band ritmi, alliteratsiya ritmi, anafora, emfaza kabilar nutq ritmini ta`minlovchi muhim vositalar 
sanaladi. 

Temp – sur`at, daraja, tezlik. Bunday tezlik gap tarkibidagi tovushlar talaffuziga 
sarflangan vaqt bilan belgilanadi. Bunday vaqt gap bo‘laklari, ularning orni, gapning turi, 
situatsiya kabi omillar ta`sirida har xil bo‘ladi. Masalan, darak gaplarda gap boshida kelgan ega 
talaffuzida temp sekinroq bo‘ladi, bu temp kesim sostavida tezlashadi. Agarda ega logik urg‘u 
olsa, uning talaffuzidagi temp kuchayadi. 
So‘roq gapda eganing tezligi darak gapdagi eganikidan bir oz ortiq bo‘ladi, kesim tezligi 
esa nisbatan kamayadi. Buyruq gaplarda temp gap oxiriga tomon tezlashib boradi, ammo oxirgi 
so‘z tezligi keskin pasayadi. 
Nutq intensivligi - talaffuzning kuchli va kuchsiz bo‘lishi. Nutq intensivligi, odatda, 
nafas chiqarishning kuchayishi yoki kuchsizlanishiga asoslanadi. Masalan, xonadagi nutq ochiq 
maydondagi nutq intensivligidan kuchsizroq bo‘ladi. 
Nutq tembri – tovushning bo‘yoqdorligi. Bunday bo‘yoqdorlik asosiy ton va qo‘shimcha 
tonlar nisbatidan kelib chiqib, nutqning ta`sirli, quvnoq, o‘ynoqi yoki, aksincha, ma`yus, 
g‘amgin bo‘lishini ta`minlaydi. 
Pauza – nutq oqimidagi ayrim to‘xtalishlar. Pauzaning sintaktik va nosintaktik turlari 
bor, sintaktik pauza gap bo‘laklarini belgilash funktsiyasini bajaradi. nosintaktik pauza esa 
so‘zlovchining nafas olishini rostlash ehtiyoji bilan yuzaga keladi. 
Izoh Logik urg‘u va emfatik urg‘ular ham, aslida, intonatsiya bilan bog‘liq hodisalardir, 
ammo ular urg‘ular tizimiga ham dahldor, shu bois ularni darslikning aktsentuatsiyaga oid 
bo‘limida ko‘rish ma`qul topildi.