Ntonatsiya Intonatsiya

 Fonografema tovush tilidagi fonemani ifodalaydi, a fonografemasi a fonemasini, z 
fonografemasi z fonema-sini ifodalagani kabi. 
Fonografemaning ifoda plani (optik-grafik tasviri) bitta harfga teng bo‘lishi (masalan, k) 
yoki ikki harf qo‘shilmasidan tarkib topishi (masalan, ng) mumkin. Bunday paytda ular 

monograf (bir harfli fonografema) va poligraf (ko‘p harfli fonografema) nomlari bilan 
farqlanadi. Poligraflar O‘z navbatida ikki harfli (digraflar), uch harfli (trigraflar) va hatto to‘rt 
harfli shakllarda bo‘lishi mumkin. hozirgi (kirillcha) O‘zbek yozuvida ng, sh, ch digraflari 
mavjud. Uch yoki to‘rt harf qo‘shilmasidan iborat poligraflar O‘zbek yozuvida yo‘q. Ular Garbiy 
evropa tillarining yozuv tizimlarida uchraydi. Masalan, nemis yozuvida sh tovushi sch trigrafi 
bilan, ch undoshi esa tsch poligrafi (to‘rt harf qo‘shilmasi) bilan ifodalanadi. Poligraflar 
tilshunoslikda analitik grafemalar deb ham ataladi
1

Fonografemaning mazmun planida bitta yoki bir necha fonema kodlashtirilgan bo‘lishi 

mumkin. Chunonchi, O‘zbek yozuvidagi O‘ fonografemasining mazmun planida bitta O‘ 
fonemasi (O‘zbek tilining lablangan, o‘rta keng unlisi), q fonografemasining mazmun planida 
bitta q fonemasi (O‘zbek tilining chuqur til orqa q undoshi) kodlashtirilgan. Bular grafemikada 


monosemantik grafemalar deb nomlanadi. O‘zbek yozuvidagi o va j fonografemalarida esa 
boshqacharoq holat kuzatiladi, o fonografemasining mazmun planida ikkita fonema- O‘zbek 
1
Бу хакда каранг: Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. 3-е издание, 

доработанное. Москва: "Просвещение", 1989, с.73.

tilining quyi keng o unlisi (ota so‘zi boshidagi fonema) va rus tilining o‘rta keng, lablangan o 
unlisi (tonna so‘zining urg‘uli bo‘g‘inidagi o fonemasi) kodlashtirilgan. J fonografemasining 
mazmun planida ham ikkita fonema –sirg‘aluvchi J (jurnal so‘zi boshidagi undosh) va qorishiq j 
(juda so‘zi boshidagi undosh) kodlashtirilgan. Bunday fonografemalar grafemikada polisemantik 


grafemalar deb yuritiladi. 
Fonografemalarning monograf, poligraf, monosemantik va polisemantik xarakterda 
bo‘lishi ularning paradigmatik tavsifiga xosdir. Sintagmatik tavsifda (yozma nutq oqimida) esa 
grafemalarning yana bir qator xususiyatlari borligi ko‘zga tashlanadi. Xususan, ong, ming 
so‘zlaridagi n va g harflari bir tovushni (sayoz til orqa « «ni), menga, senga so‘z shakllarida esa 
shu ikki harf bir « «ni emas, ikki tovushni (n va g ni) ifodalamoqda. Shunga ko‘ra, ong, ming 
so‘zlaridagi ng digrafi sintagmatik planda analitik grafema (yozma nutq oqimida ikki harf bir 
tovushni ifodalagani uchun), menga, senga so‘z shakllaridagi n va g harflari esa oddiy