Olma kislotasi va uning xususiyatlari

---

Olma kislotasi va uning xususiyatlari 
 
Yaxshiliq Irsaliyevich Gulbayev 
Dilorom Anvarovna Xolmo’minova 
Alisher Abulqosimovich Abdullayev 
Sobir Xodiyevich Xamidov 
Jizzax politexnika inistituti 
Annotatsiya: O’simliklar tarkibidagi biologik faol moddalarni kimyoviy 
jihatdan tahlil qilish, ularning tuzilishi va xossalarini o’rganish bir tomondan kimyo 
fanini rivojlantirib, unda yangi yo’nalishlarning paydo bo’lishiga olib kelsa, ikkinchi 
tomondan zamonaviy samarali dorivor moddalar asosida tovarlarning yaratilishi va 
tibbiyotda qo’llanilishiga sabab bo’ladi. O’simliklardan olingan dorivor preparatlar 
sintetik moddalarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Keyingi paytlarda ularga 
bo’lgan talab oshib bormoqda. 
Kalit so’zlar: Olma kislota, trivial, qahrabo, ryabina, reaktor, fumarik va 
malein. 
Malic acid and its properties 
Yakhshiliq Irsaliyevich Gulbayev 
Dilorom Anvarovna Kholmominova 
Alisher Abulqosimovich Abdullayev 
Sabir Khodiyevich Khamidov 
Jizzax Polytechnic Institute 
Abstract: Chemical analysis of biologically active substances contained in 
plants, the study of their structure and properties, on the one hand, develops chemical 
science and leads to the emergence of new directions in it, and on the other hand, 
leads to the creation of goods based on modern effective medicinal substances and 
their use in medicine. Herbal medicines have a number of advantages over synthetic 
substances. The demand for them has been growing lately. 
Keywords: malic acid, trivial, rowan, reactor, fumaric and maleic. 
Olma kislotasini Shved kimyogari K. Sheele 1785 yilda xom olma tarkibidan 
ajratib olgan.1787 yilda Antuan Lavuazye tamonidan o’simlik nomidan kelib chiqqan 
holda tarixiy nomenklatura bo’yicha shunaqa nomlangan. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
44

---

Ratsional nomenklaturaga binoan oksikislotalarning nomlari tegishli karbon 
kislotalarning trivial nomlari asosida hosil qilinadi. Oksigruppalarning zanjirdagi 
holati α - ,β -, γ- yunon harflari bilan ko’rsatiladi. Harflash karboksil gruppa bilan 
bog’langan C-atomidan boshlanadi. Bu ko’rinish olma kislotasini ratsional 
nomenklaturaga binoan nomlashda ham o’z aksini topadi. 
HOOC–CH
2
–CHOH–COOH α-oksi olma kislotaMevali kislotalar sinfiga 
kiruvchi ikki asosli uch atomli oksiqahrabo kislota HOOC-CH(OH)-CH
2
-COOH 
Oksikislotalarning ko’pchiligi asosan trivialnom bilan ataladi, ya’ni kislotaning 
nomi shu kislota birinchi marta qanday xomashyodan olinganligini yoki qanday 
birikmalar tarkibida uchrashini ko’rsatadi.
Sistematiknomenklaturaga binoan olma kislotasini nomlashda nomlashda uzun 
zanjirdagi C-atomlari sonini ifodalovchi kislota nomiga gidroksil gruppa holatini 
ko’rsatuvchi raqam bilan «gidroksi» old qo’shimchasi qo’shiladi.Raqamlash 
karboksil gruppadan boshlanadi. 
HOOC–CH
2
–CHOH–COOH 2-ol butandi kislota 
Olma kislotasida ham oksikislotalarida bo’lgani kabi fazoviy yoki 
stereoizomeriyaning bir turi - optik izomeriya hodisasi kuzatiladi.Bunga sabab, olma 
kislota molekulasida bitta assimmetrik C-atomi bo’lib, u fazoviy optik (ko’zgu) 
izomerlarini vujudga keltiradi. 
Olma kislota uch xil shaklda ya’ni o’ngga va chapga buruvchi izomer va 
ratsemat holida bo’ladi. Chapga buruvchi olma kislota, ryabina, uzum va boshqa 
mevalarda bo’ladi. 
D(+) Olma kislota 
L(-) Olma kislota 
Formuladan ko’rinib turibdiki, assimmetrik uglerod atomiga birikkan o’rinbosar 
(vodorod va gidroksil) fazoda turlicha joylashgan. Bu esa olma kislota proyeksion 
formulalarining bir-biridan farq qilishini ko’rsatadi. 
Molekulasi bir nechta assimmetrik uglerod atom tutgan moddalar fazoviy 
diastereomerlar juftiga ega. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
45

---

HOO-CCH(OH)-CH
2
COOH- olma kislotasi rangsiz, ignasimon kristall modda. 
Molyar massasi 134,09. Suv (144g/100ml, 26
0
C) va etanolda (35,9g/100ml, 79
0
C) 
yaxshi eriydi. Bundan tashqari dietil efirda (0,6g/100ml, 20
0
C) oson eriydi.Benzolda 
erimaydi.Olma kislota juda muhim 2 asosli oksikarbon kislotadir.U 2 ta optik faol 
izomer hosil qiladi. Ratsemat (optik nofaol, qaynash temperaturasi 130
0
C)shakli ham 
mavjud. Suv va spirtda yaxshi eriydi, qaynash temperaturasi 100
0
C. Tabiatda L - 
olma kislota uchraydi. U ravoch, vino, xom olma, uzum, zirk va tamakida ko’p 
miqdorda bo’ladi. 
Olma kislotasi pishmagan uzum tarkibida vino (tartarik) kislotadan ko’ra 
ko’proq miqdorda mavjud bo’ladi.Ammo uzum pishishi bilan olma kislotasi miqdori 
kamayadi.Pishgan uzumda olma kislotasining miqdori tartarik kislotaning yarmiga 
teng bo’ladi Olma kislotasining yuqori miqdori sharobga "yashil lazzat" beradi. 
Moldova va Rossiyaning Rostov viloyati sharoblari bu ta’mga ega. Olma kislotasi - 
bu malolaktik bakteriyalar deb ataladigan bakteriyalar tomonidan ishlatilishi mumkin 
bo’lgan mahsulot: 
L-Olma kislotasi rangsiz gigroskopik kristallar, suvda, etil spirtida va dietil 
efirda oson eriydi. U enantiomerik jihatdan ikkita toza shaklda va rasemik aralashma 
shaklida mavjud. 
D-Olma kislotasi pishmagan olma, uzum, zirk, olma, apelsin, mandarin, limon 
va hk. O’simliklarda makhorka va tamaki nikotinli kimyoviy birikma shaklida 
bo’ladi. Tabiatda olma kislotasining L-shakli ustunlik qiladi. Organik dehqonchilikda 
etishtirilgan sitrus mevalarda ananaviy qishloq xo’jaligida etishtirilgan mevalarga 
qaraganda olma kislotasi ko’proq. 
Olma kislota (oksiqahrabo kislota) Shved kimyogari K. Sheyele 1785- yilda 
xom olmadan ajratib olgan. 
Olma kislotani aldegidlar va ketonlarni gidrogenlash orqali 
Bundan tashqari brom qahrabo kislotani gidrolizlab, yoki sanoatda malein va 
fumar kislotani 200
0
C gacha bo’lgan haroratda gidratlash orqali olinadi: 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
46

---

Olma kislotasini ishlab chiqarish usuli malein kislotasini 145 – 155
0
C ga qadar 
qizdirib, belgilangan haroratda 2,3 - 2,8 atm dan yuqori bosim ostida 19 - 21 soat 
davomida ushlab turishini ta’minlash lozim. Shu bilan birga, olma kislota issiq 
bug’yordamida isitiladi va ortiqcha bosim hosil qilinadi. Olingan reaktsiya massasi, 
olma kislotani fumarik va malein kislotalari aralashmalaridan tozalash uchun oraliq 
sulfat kislota bilan ikki bosqichli bug’lanish olib boriladi. 
Bunday holda, birinchi bosqichda eritma 50
0
C haroratda 1,31 g/sm
3
dan yuqori 
bo’lmagan zichlikka, ikkinchisida 1,26 g/sm
3
dan oshmaydigan zichlikka qadar 
bug’lanadi. Olma kislotasini ishlab chiqaradigan zavod tarkibiga sintez bo’limi va 
tozalash bo’limi lozim. 
Sintez bo’limi malein kislotasi eritmasini olish uchun erituvchi reaktor va 
titandan qilingan sintez reaktori bilan jihozlangan va unga jonli bug’ yetkazib 
beradigan quvur liniyasi bilan jihozlangan bo’ladi. Tozalash bo’limi bog’langan 
mahsulot quvurlari, olma kislotasi eritmasini ajratish uchun ajratuvchi reaktor, ikkita 
kristallanadigan reaktor, fumarik va olma kislotalarning aralashmalarini ajratish 
uchun sulfat kislota, kristalli olma kislotasini ajratish uchun sulfat kislota va uni 
quritish uchun quritgich kabi qurilmalar bilan jihozlanadi.
Olma kislotani maxorka va paxta barglaridam ajratib olish usullari ma’lum. 
Biroq, bunday usullar samarasiz va olma kislotasiga bo’lgan talablarni qondira 
olmaydi. 
Oziq-ovqat va farmatsevtika sanoati uchun sintetik olma kislotasini ishlab 
chiqarishning ma’lum usullari. Olma kislotasi 4,4,4-trikloro-3-gidroksibutirik 
kislotani sovunlash, furfuralni vodorod peroksid bilan oksidlash orqali sintezlanadi. 
Oxirgi usulda reaksiya mahsuloti sifatida molik kislota bilan birga olma va sulfat 
kislota aralashmasi olinadi. 
Reaksiya mahsulotlarini ajratish qiyinligi sababli, bu usul ham unchalik 
istiqbolli emas. 
Olma kislotasini sanoat miqyosida ishlab chiqarish uchun eng maqul usuli - bu 
malein kislotasini gidratlash orqali olib boriladi.Bunda katalizatorlar yordamidan 
foydalaniladi. Katalizator sifatida xrom birikmalari, volfram kislotasi va alyuminiy 
birikmalari ishlatiladi. 
Furfuralni oksidlash orqali olma kislota ishlab chiqarish.Bunday olma kislotada 
bir oz miqdorda oltingugurt kislotasi mavjud.Malein kislotasining 10% li eritmasi 5 
atmdan ortiq bosim ostida 8 soat davomida qizdirilishi natijasida gidratsiyaga 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
47

---

uchraydi. Keyin olma kislotasi ortiqcha miqdordagi oltingugurt kislotasi, temir va 
boshqa og’ir metallardan ajratiladi va u kalsiy tuzi orqali tozalanadi. Bu sintez- sintez 
reaktori, sintez bo’limi va molik kislotani tozalash bo’limini o’z ichiga olgan zavodda 
amalga oshiriladi. 
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida akademik O.S. Sodiqov va uning 
shogirdlari tomonidan olma kislotani g’o’za bargidan ajratib olish usuli ham ishlab 
chiqilgan. 
Olma kislota C
4
H
6
O
5
molekulali formulasi bilan organik birikma hisoblanadi. 
Olma kislotasi ba’zi meva va o’simlik tarkibida mavjud bo’lgan kimyoviy moddadir. 
Olma kislotasi barcha tirik organizmlar tomonidan ishlab chiqariladigan oksikislota 
hisoblanadi. 
6) Foydali xususiyatlar. 
Olma kislotasining foydali xususiyatlari metabolizmni rag’batlantirish, 
hujayralardagi metabolizmni normallashtirish, qon aylanishini yaxshilash, ishtahani 
oshirish va ovqat hazm qilishni barqarorlashtirish, immunitetni mustahkamlash va 
organizmning himoya xususiyatlarini kuchaytirishdan iborat. Bundan tashqari, bu 
kislota yallig’lanishga qarshi, dekonjestant va laksatif ta’sirga ega. Olma 
kislotasining muhim foydali xususiyati gipertoniya bilan og’rigan bemorlar holatini 
yaxshilashdir. Ushbu kislota yurak-qon tomir tizimi, ovqat hazm qilish organlari va 
buyraklarga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. E296 oziq-ovqat qo’shimchasi shaklidagi olma 
kislotasi konservalar, mevali sharbatlar, alkogolsiz ichimliklar, vino va vino 
ichimliklar, kokteyllar, qandolatchilik va shirinliklar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. 
Mahsulot tarkibida pH miqdorini barqaror ushlab turish uchun E296 oziq-ovqat 
qo’shimchasi sifatida qo’shiladi. Ushbu qo’shimcha kislota regulyatori vazifasini 
bajaradi va oziq-ovqat va ichimliklarga nordon ta’m beradi. 
Vinochilikda olma kislotasi sharob va sharob ichimliklariga o’ziga xos lazzat 
berish uchun muhim tarkibiy qism hisoblanadi. 
E296 qo’shimchasi tibbiyotda, kosmetologiyadava farmatsevtika sohasida 
qo’llaniladi. Farmakologiyada ushbu qo’shimchalar organizm tomonidan dori-
darmonlarni so’rilishini yaxshilaydi, shuningdek, qizil qon hujayralarini saraton 
kasallarida kimyoviy moddalarning salbiy ta’siridan himoya qiladi. 
Olma kislotasi laksatiflar, yallig’lanishga qarshi va ekspektoran dorilarning 
tarkibiy qismidir. 
Oziq-ovqat qo’shimchasi E296 kosmetik vositalar, sochlar uchun spreylar, 
shampunlar va soch maskalari, yuz va tanadagi kremlar, malhamlar va kosmetik 
niqoblarga qo’shiladi. Shuningdek kosmetologiyada molik kislota tozalash va 
yoshartirish protseduralari uchun mahsulotlar tarkibida ishlatiladi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
48

---

Tanada olma kislotasining oksidlanishi. Bu organizmga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, 
metabolizm jarayonini boshlaydi, qon aylanishini tezlashtiradi, organik moddalar 
sintezini rag’batlantiradi. Olma kislotaning tuzlari va esterlari malat deb nomlanadi. 
Malat anioni olma kislotadan limon kislotaga aylanish oraliq mahsuloti 
hisoblanadi. 
D-Olma kislotasi va L-Olma kislotasi barcha tirik organizmlar tomonidan ishlab 
chiqariladigan dikarboksilik kislotadir. D-Olma kislotasi va L-Olma kislotasi 
mevalarning yoqimli nordon ta’miga hissa qo’shadi, ko’pgina oziq-ovqat 
mahsulotlarida oziq-ovqat qo’shimchalari sifatida keng qo’llaniladi. Tabiiy izomeri 
L-izomer hisoblanadi. 
Yiringli yoki fibromyalgiya tuyg’usini kamaytiradi.Bu tibbiyot yoki sog’liqni 
saqlash mahsulotlarini ishlab chiqarishda foydalidir. 
Qo’shimcha energiya beradi. 
Olma 
kislotasi 
oziq-ovqat 
ishlav 
chiqariladigan 
zavodlarida 
xushbo’ylashtiruvchi moddalar sifatida ishlatiladi. 
Terini parvarish qiladi va himoyalaydi. Olma kislotasi teri parvarishlash 
mahsulotlariga ham umumiy hissa qo’shadi. Teri parvarishlovchi mahsulotlarida 
uning drenajlash qobiliyati uchun ishlatiladi.