O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi andijon davlat universiteti
Download 0.96 Mb. Pdf ko'rish
|
fonetik sath birliklari
|
O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‗RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
Qo‗lyozma huquqida
UMAROV KAMOLDIN JAMOLOVICH
―FONETIK SATH BIRLIKLARI‖ Ixtisoslik: 5A 220102-―Lingvistika‖(O‗zbek tili) Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA
Ilmiy rahbar:
f.f.n. Qodirov Z.M.
Andijon — 2011 3
ISHNING UMUMIY TAVSIFI............................................................................4 Kirish. INSON TILI – TOVUSH TILI…………………..……..………………7 I BOB. FONETIKA VA UNING BIRLIKLARI 1.1§. Nutq tovushlarining biologik va fizik-akustik tabiati……………..…….11 1.2§. Prosodika ......................................................................................................20 1.2.1. Bo‗g‗in...........................................................................................................21 1.2.2. Urg‗u.............................................................................................................24 1.2.3. Intonatsiya.....................................................................................................31
TADQIQI 2.1§. Fonema til birligi sifatida.............................................................................35 2.1.1. Fonemalarning differensial va integral belgilari..........................................38 2.1.2. Fonologik oppozitsiya va korrelyatsiya........................................................39 2.1.3. Fonema ottenkalari.......................................................................................47 2.2§. Fonema haqidagi lingvistik nazariyalar................................................... 51 2.3§. Fonemalarda invariant va variant munosabati.........................................64 2.3.1. O‗zbek tili unlilar sistemasida invariant va variantlilik................................65 2.3.2. Unlilarning sintagmatik munosabati.............................................................66 2.3.3. O‗zbek tili undoshlar sistemasida invariant va variantlilik……………........69 2.3.4. Kombinator variantlar..................................................................................70 2.3.5. Pozitsion variantlar.......................................................................................75 2.3.6. Fakultativ variantlar.....................................................................................76
XULOSA................................................................................................................80 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................84
4
Mavzuning dolzarbligi. Jamiyatimizda hayotida ro‗y berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy jarayonlarning ilm-fanda o‗z aksini topishi shubhasiz, ayniqsa bu hodisa tilshunoslik fanida o‗z aksini topishini bugungi botayotgan quyoshning ertaga chiqishi muqarrarligi bilan qiyoslash mumkin. Mamlakatimizda bugungi kunda milliy ma‘naviyatimizni yuksaltirish, urf- odat va qadriyatlarimizni yoshlar ongi shuuriga singdirish eng dolzarb vazifalardan biriga aylangan. ―Ma‘lumki, o‗zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‗rtasidagi ruhiy va ma‘naviy bog‗liqlik til orqali namoyon bo‗ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhdir‖. 1
Tilimiz jamiyat hayotida bu qadar katta ahamiyatga ega ekan, uning o‗ziga xos jihatlarini chuqur o‗rganish hozirgi o‗zbek tilshunosligi oldidagi muhim vazifalardan biridir. O‗zbek tilshunosligidagi bugungi kunda yaratilayotgan qator tadqiqotlar, izlanishlar aynan shu talablardan kelib chiqadi. O‗zbek tilshunosligining hozirgi davrda qo‗lga kiritayotgan katta yutuqlari bilan birga, hali ilmiy tadqiq etilmagan ko‗pgina sohalar ham mavjud. Jumladan, fonologiya va morfonologiya, intonologiya va stilistika, til matnshunosligi, semiotika (ramziy belgilar tili) kabi sohalari hanuz yetarli o‗rganilmay kelayotgani ko‗pchilik tilshunoslarga sir emas. Bizning mazkur jajji tadqiqotimizda inson tili – tovush tili ekanligini e‘tirof qilgan holda til tovush sistemasining asosiy yarusi hisoblangan fonetik va fonologik birliklarni tadqiq qilishga jazm qildik. Bunda fonema haqidagi nazariyalarning yuzaga kelishi, fonemalarning sistemaga uyushishi, fonemalar bilan ularning o‗zaro ottenkalari o‗rtasidagi umumiylik va xususiylik munosabatlari, bularning o‗zbek tilshunosligida yoritilganlik darajasi kabi masalalarga alohida e‘tibor berildi. Garchand unda ko‗pgina munozarali
1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 83-бет. 5 masalalar bo‗lsa ham, ularni kelgusida chuqurroq muhokama etish va bu sohadagi ilmiy izlanishlarni davom ettirish zarur. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotning asosiy maqsadi – til va nutq hodisalarini, tovush va fonema munosabatlarini va nutqda yuz beradigan turli xil tovush o‗zgarishlarini, ayniqsa, tovush variantlarini dialektik falsafadagi umumiylik – xususiylik kategoriyalari asosida tahlil va talqin etishdan iborat. Ushbu asosiy maqsaddan kelib chiqib, ishda quyidagi vazifalarni bajarish ko‗zda tutiladi: til va nutq antinomiyasining qismlari bo‗lgan tovush va fonema munosabatlarini ochib berish; nutq tovushlarining uch aspektini yoritish; fonetik-fonologik sath yo‗nalishi va bu sohada bajarilgan tadqiqotlarni tahlil etish; nazariyotchi – tilshunoslarning fonetika-fonologiyaga oid g‗oyalari talqini va ularning o‗zbek tilshunosligiga tadbiq etilganlik darajasini ko‗rsatish; fonemalardagi invariant va variant munosabatlarini tadqiq etish. Tadqiqotning metodologik asoslari va usullari. Dissertatsiya tadqiqotida dialektikaning umumiylik – xususiylik, butun – qism, imkoniyat-voqelik, sabab- natija, mohiyat-hodisa kabi kategoriyalarida, sistemologiya va sistemaviy tilshunoslikning zamonaviy tushunchalari hamda ko‗rsatmalaridan, bilish nazariyasining induktiv va deduktiv, analiz va sintez metodlaridan foydalanildi.
natijalaridan o‗quv-uslubiy qo‗llanmalar tuzish, Oliy o‗quv yurtlarining bakalavr bosqichidagi filologiya fakultetining talabalari fonetika-fonologiyaga oid maxsus seminar kurslarini o‗tish jarayonida foydalanishlari mumkin. Dissertatsiya ishining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog‗liqligi. Dissertatsiya mavzusi Andijon davlat universiteti «Tilshunoslik» kafedrasining istiqbol ilmiy rejasiga kiritilgan va kafedrada olib borilayotgan tadqiqot ishlari bilan uzviy bog‗liq. 6
natija va xulosalar Andijon davlat universiteti filologiya fakulteti Tilshunoslik kafedrasi seminarlarida bayon etilgan, mavzu bo‗yicha tezislar ilmiy to‗plamlarda nashr etilgan.
foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxatidan iborat. Ishning hajmi 86 sahifani tashkil qiladi.
7
INSON TILI – TOVUSH TILI – Dastavval so‗z bo‗lgan! Ilk satrdanoq, Meni lol etdi-ku murakkab jumboq. Nima bo‗ldi ekan buning ma‘nosi, Nahotki, so‗z bo‗lsa, olam asosi ? ...
( I.V.Gyote )
Ulug‗ nemis shoiri Gyote o‗zining ―Faust‖ nomli asarida olam va uning qonuniyatlari haqida fikr yuritayotib, Alloh taoloning bir og‗iz ―Kun‖ ya‘ni ―Yaral‖ degan qudratli kalomi bilan butun olam yaralganligiga ishora qilgan desak, xato qilmagan bo‗lamiz.
So‗zning buyuk qudrati, uning nutq imkoniyatlaridagi mana shunday cheksizligi insonni hayvonot dunyosidan ajratibgina qolmay, uning borliqni anglashi, moddiy olam bilan munosabatga kirishishiga zamin yaratdi. O‗n sakkiz ming olamni ijod etgan Parvardigori olam ularda minglab jonzodlarni yaratdi. Marhamatli ijodkorning irodasi bilan bu jonzodlarning barchasida umumiyliklar mavjudki, ular yashash uchun kurashda birdek harakat qiladilar. Ya‘ni tabiatdan nafas oladilar va oziqlanadilar. Ularning tana tuzilishlarida ham o‗xshashliklar talaygina: bosh, qo‗l, oyoq, nafas olish, ovqat hazm qilish jarayonlari va boshqalar.
Farobiy borliqni bilish haqida fikr yuritayotib, bilishni ikki bosqichga bo‗ladi: xissiy (amaliy) bilish va idrokiy (nazariy) bilish deydi. 1 Uning tushuntirishicha, amaliy bilishni besh sezgi organlarimiz yordamida his etamiz. Xususan, rang ko‗rish sezgi organi orqali; ovoz eshitish organi orqali; maza-ta‘m – maza sezgi organi orqali; predmetlarning holati: sovuq-issiqligi, qattiq- yumshoqligi tana sezgisi orqali, hid hidlash organi orqali his etiladi. Insonning sezgi organlari yordamida hosil qilgan bilimi hissiy yoki amaliy bilim sanaladi. Bulardan tashqari inson hayol surish, nutq yordamida ham bilimga
1 Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. Тошкент: 1996 й. 18-бет 8 ega bo‗lishi mumkin. Bilishning bu yo‗li quvvai notiqa va quvvai mutaxayila deyiladi. Notika (nutq) quvvati boshqa barcha quvvatlarning (sezgilarning) yetakchisi, raisasidir. 1
Pavlovning ikkinchi signal sistemasi haqidagi ta‘limoti insonning faoliyatida tilning roli va ahamiyatini o‗rganishga qo‗shilgan katta hissa bo‗ldi. I.P. Pavlov o‗zining bu ta‘limotida insonning fikrlash protsessida tilning rolini ko‗rsatib berdi va fikrlash til orqali amalga oshirilish mumkinligini isbotladi. I.P. Pavlov ta‘limoti bo‗yicha, inson ob‘ektiv borliqni ikki xil yo‗l bilan qabul qiladi: a) narsa va hodisalarning kishining sezuv organlariga (eshitish, ko‗rish, ta‘m bilish, hid bilish va teri orqali sezish) bevosita ta‘siri orqali – birinchi signal sistemasi orqali; b) so‗zlarning ta‘siri orqali – ikkinchi signal sistemasi orqali. Ikkinchi signal sistemasi I.P. Pavlov ta‘biri bo‗yicha, til tushunchasi bilan teng bo‗lib, ob‘ektiv borliqni bilishda juda muhim rol o‗ynaydi. 2
Birinchi signal sistemasi ham hayvonlarga, ham insonlarga xos bo‗lsa, ikkinchi signal sistemasi esa faqat insonga xosdir. I.P. Pavlovning ikkinchi signal sistemasi haqidagi nazariyasi insonning nutq faoliyatini tushunishga katta yordam beradi. Demak, ob‘ektiv borliqni o‗rganishda tilning tafakkur vositasi sifatidagi roli nihoyatda buyukdir.
Darhaqiqat, faylasuflarning yuqoridagi fikrlaridan kelib chiqib, tabiatdagi barcha jonzodlarning orasida odamzodga xos alohida sifatlar bular fikr qilish va so‗zlash qobiliyatidir. Ana shu sifatlarni o‗rta asrlarning yetuk donishmandi, so‗z mulkining sultoni Alisher Navoiy o‗zning Hayrat-ul Abror dostonida qisqa satrlarda juda ham keng ma‘noli qilib ifodalab, ushbu misralar bilan hayot haqiqatini chiroyli tasvirlab bergan. Insonni so‗z ayladi judo hayvondin Bil kim guhari sharifroq yo‗q ondin. (Alisher Navoiy)
1 Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шаҳри. Тошкент, 1983, 151-бет. 2 Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Т.: ―Ўқитувчи‖. 1981. 21-бет. 9 Inson makon tutgan borliq – tabiat va jamiyat muntazam o‗zgarishda, rivojlanishda bo‗ladi. Uning mohiyatni anglashga, borliq jumboqlarini yechishga bo‗lgan qiziqishi, ehtiyoji sabab, tafakkuri kengayib, yuksalib boradi. Inson tafakkurining rivojlanganlik darajasini hozirgi davr fan taraqqiyoti namoyon etadi. Inson ongining bu darajada rivojlanishida til eng muhim omil va vosita bo‗lgani shubhasizdir.
Borliqni anglashning asosi til (nutq) ekanligini bir qancha faylasuflar ham e‘tirof etishgan. Jumladan, hozirgi zamon (modernistik) falsafasida ekzistensializm (―mavjudlik falsafasi‖) oqimining asoschilaridan biri Martin Xaydegger tilga shunday yuksak baho beradi: ―Til – insoniyat boshpanasi‖, ―Til – borliqning uyi‖ 1 . Falsafa
fanining yetakchilaridan yana biri,
G‗arbiy Yevropada tilshunoslikning asoschilaridan hisoblanuvchi Vilgelm fon Gumboldt tilning mohiyatiga yana ham yaqinroq yondashib shunday yuksak baho beradi va dunyoni anglashning asosi til ekanligini ilmiy jihatdan asoslab berdi. U ―Til – inson va borliq o‗rtasidagi oraliq dunyo‖ 2 deydi. Ushbu yondashuvdan shu narsa ma‘lum bo‗ladiki, inson va borliq uzvlarini bir-biriga birlashtirib turuvchi rishta til ekanligi, til bilimlarni hosil qiluvchi manbaa ekaniga amin bo‗lamiz.
Har qanday bilim insonning borliq bilan munosabatidan kelib chiqadi. Bu munosabatni til va tafakkur amalga oshiradi. Inson tilsiz borliq bilan munosabatga kirisha olmaydi, buning oqibatida hech qanday bilim yuzaga kelmaydi. Boshqacha qilib aytganda, miyada paydo bo‗ladigan har qanday oddiy tushuncha til orqali, nutq tovushlari birikmalari orqali, ya‘ni so‗z orqali ifodalanmas ekan, bunday tushuncha o‗zicha hech kimga, xatto, fikr qiluvchining o‗ziga ham ma‘lum bo‗lmaydi. Shuning uchun ham tarixda birorta tovush tilisiz kishilik jamiyati bo‗lmagan va bo‗lishi ham mumkin emas. Inson tili – tovush tilidir. U nutq tovushlaridan tashkil topadi. Fikr almashish uchun foydalaniladigan so‗zlar va gaplar, albatta, tovushlar silsilasida o‗z ifodasini topadi.
1 Гуннар Скирбекк, Нилс Гилье, Фалсафа тарихи (таржима), 2002, 467-468 бетлар. 2 Абдуллаев Ғ., Фалсафанинг тарихий ривожланиш босқичлари. Андижон., 1996 й. 10
Til kishilarning eng muhim aloqa vositasi sifatida nutqiy jarayon orqali bevosita voqelanadi. Nutqiy jarayon esa so‗zlovchi va tinglovchilarning o‗zaro fikr almashuvidan iboratdir. Bu jarayonda so‗zlovchi ob‘ektiv olam haqidagi bilimlarini tovush signallari orqali tinglovchiga uzatadi. U ob‘ektiv borliqdagi ma‘lum voqea-hodisa haqida axborot tashuvchi asosiy vositadir. Bundan axborot tashishning boshqa yo‗llari ham borligi ma‘lum bo‗ladi. Masalan, yo‗l harakatidan ma‘lumot beruvchi vositalar, yo‗ldan o‗tish-o‗tmaslik xabarini beruvchi vositalar va boshqalar. Bu jihatdan til ham axborot berish uchun xizmat qiladigan yuqoridagi vositalar sirasida turadi. Ularning hammasi uchun umumiy narsa, avvalo, o‗zi haqida va shu bilan birga borliqdagi ma‘lum narsa-hodisalar haqida ma‘lumot berishdir. Bunday vositalar belgilar deb nomlanadi. Inson o‗zini qurshab turgan olamni bilish jarayonida olam unsurlarini obrazlar orqali ongida aks ettiradi va bu ongda aks etgan olam unsurlari belgi orqali ifodalanadi. Sotsial axborotning har qanday moddiy ifodalovchilari belgi hisoblanadi. 1
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Gumboldt falsafasidan kelib chiqib, insonning nutq tovushlari signali orqali ifodalangan tilni ―oltin halqa‖ga o‗xshatish mumkin. Bu ―oltin halqa‖ insoniyat va borliq uzvlarini o‗zida birlashtiradi va bundan keyin ham jamiyat uchun zarur bo‗lgan yangidan-yangi bilimlarni kashf qilaveradi.
1 Нурмонов А. Лингвистик белги назарияси. ―Фан‖ нашриѐти, 2008 й. 11
I BOB FONETIKA VA UNING BIRLIKLARI 1.1§. Nutq tovushlarining biologik va fizik-akustik tabiati Til tovushlar silsilasi yordamida moddiylashadi. Tovushlar esa nutq birligi sifatida muayyan nutq organlarining faoliyati natijasida yuzaga chiqadi. Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq organlari nutq apparati sanaladi. Nutq apparati tarkibiga kiruvchi nutq organlari inson organizmining tarkibiy qismidir. Har qanday nutq organi ikki xil vazifa bajaradi: 1) birlamchi vazifasi insonning fiziologik a‘zosi. Bunday a‘zo sifatida ular inson organizmining normal yashashi uchun zarur bo‗lgan tabiiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi. 2) Ikkilamchi vazifasi nutq organi. Bu faqat homo sapiyens ga xos xususiyatlar bo‗lib, birlamchi vazifasi ustiga qo‗shimcha vazifa – ma‘lum nutq tovushlarini talaffuz qilish vazifasi qo‗shiladi. Shunday qilib, bu organlar ham biologiyaning va ham tilshunoslikning tekshirish ob‘ekti bo‗ladi. Har bir nutq tovushi uch belgini o‗zida mujassamlaydi: 1) akustik; 2) artikulyatsion; 3) vazifaviy (funksional). Nutq tovushlarining biologik asosini quyidagi turlarga bo‗lish mumkin. 1) nutq a‘zolarining anatomiyasi; 2) nutq a‘zolarining fiziologiyasi; 3) nutq a‘zolarining ijro kechimi. Unli tovushlar ham, undosh tovushlar ham artikulyatsion belgiga ega. Unli yoki undosh tovushlarning yuzaga chiqishida ishtirok etadigan nutq organlari belgisi artikulyatsion belgi sanaladi. Bu belgiga ko‗ra nutq tovushining tavsifi esa artikulyatsion (fiziologik) tavsif sanaladi. Masalan, unlilar tavsifida lab ishtiroki belgisi va og‗izning ochilishi darajasi (tilning ko‗tarilish darajasi) belgisi fiziologik tavsif uchun asos bo‗lib xizmat qiladi. Undoshlar tavsifida esa undoshlarning paydo bo‗lish o‗rni belgisi (bo‗g‗iz tovushlari, til tovushlari – til orqa, til o‗rta til oldi tovushlari, lab tovushlari, lab-lab, lab-tish tovushlari, tanglay va burun tovushlari) fiziologik jihatdan tavsif asosi bo‗ladi. 12
Nutq a‘zolarining anatomiyasi deyilganda, shu a‘zolarning shakli, tuzilishi, o‗rni nazarda tutiladi. Bunday a‘zolar quyidagi apparatlarga birlashadi: a) nafas apparati — o‗pka, bronxlar, traxeya, diafragma, ko‗krak qafasi (1-rasm).
b) bo‗g‗iz bo‗shlig‗i – traxeyaning yuqori (kengaygan) qismi.
A - bo‘g‘izning old tomoni: 1 – qalqonsimon tog‗ay; 2 – uzuksimon tog‗ay; 3 – til osti suyagi; 4 - qalqonsimon tog‗ayni til osti suyagiga ulab turuvchi pay; 5 - uzuksimon tog‗ay bilan qalqonsimon tog‗ay orasidagi pay; 6 - kekirdak (traxeya). V - bo‘g‘izning orqa tomoni; 1 – qalqonsimon tog‗ay; 2 – uzuksimon tog‗ay; 3 – qalqonsimon tog‗ayning yuqori shoxlari; 4 – qalqonsimon tog‗ayning quyi 13
shoxlari; 5 – cho‗michsimon tog‗aylar; 6 – bo‗g‗iz qopqog‗i; 7 – traxeyaning pardasimon (orqa) qismi. Download 0.96 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|