{Pisiini xativum

{Pisiini xativum) c^siinligi ustida tajribalar olib bordi. Ushbu o‘simHk o‘z-o‘zidan va Chetdan ehanglanadi, juda ko*p muqobil belgilarga cga No'xal o^imliklarini ko‘p marta o‘z-o‘ziga ehatishtirish natijasida G. Mendel sof (Юга) liniyalarni kehirib chiqardi. Ularni o‘zaro chatishlirib, keyingi avlodlarda bclgilar irsiyatlamshini tahlil qildi.

2. 
   Poya. Poyaning ichki tuz.ilislii
   

0‘simliklar poyasi ular qaysi sistematik birlikka kirishi (tuban va yuksak, bir va ikki urug'pallali) va qaysi hayotiy shaklda (bir yillik o²t, buta yoki daraxt) bo‘lishiga qarab turlicha tuzilgan boMadi (38-rasm). Daraxtlar tanasining tuzili shi bir yillik o‘l 0‘simliklar po yasining tuzilishidan tubdan farq qiladi. Daraxtlaming tanasi qanday qismlardan tuzil gan ligi ni bilish uchun quyida tut da raxtining yosh poyasi ich ki tuzi lishi bilan tanishamiz. Po‘kak qalinlashgan sari po^tloqdagi tirik hujayralar kamava boradi. Tanada va eski shoxlarda po‘stloq qavati qalin bo‘ladi. Qalin po‘st!oq ichkaridagi tirik hujayralami qishki sovuqdan, yozgi issiqdan va turli zararli kasalliklar ta’siridan himoya qiladi. Tut novdasining po‘stlog4 egiluvchan va pishiq boladi. Uning pishiqligi lub tolalariga bogMiq. Bu tolalar hamma 6*simliklarda ham bir xil rivojlangan bo‘lmaydi. Tut darax tida lub tolalari juda ko⁴p

2. 
   Yassi chuvalchanglar tipi. Kiprikli chuvalchanglar sinfi.
   

Kirpikli chuvalchanglarning gavdasi bargsimon shaklda bo*lib, mayda kiSriklar bilan qopiangan. Ular dengiz va chuchuk suvlarda erkin yashaydi. Oq planariya - tidik vakili hisoblanadi.

Yashash muhiti va tashqi tuzi lishi. Oq planariya daryo va ko'llarning tubida hayo! kechiradi. Uni ayrim kichikroq soylarning tubida yotgan tosh, barg va cho‘plarning ostidan topish mumkin. Oq planariya tanasining uzunligi 2-3 sm, oqish yoki kulrang tusda. Tanasining biroz kengaygan oldingi tomoni ikki yonida kalta o⁴simtalarga o‘xshash ikkita sezgi paypaslagichlari va ikkita qora nuqta shaklidagi ko'zchalari joylashgan (16-rasm, A). Tanasi sirti bir qavat kidrikii epiteliy hujayralari bilan qopiangan. Planariya kidriklar yordamida sirpanib harakat qiladi.

Nerv sistemasi. Planariyaning nerv hujayralari tananing oldingi tomonida lo’plariib, ikkita nerv (ugimini hosil qiladi Nerv tugunlaridan tananing keyingi tomoniga ikkita yirik nervlar chiqadi. Nerv tugunlaridan tananing hamma qismiga nervlar ketadi. Ner\' hujayralari va nerv tolalari birgalikda nen* sislenwsini hosil qiladi.

Sezgi organ lari. Planariya terisi orqali har xil ta’sirlami sezadi. Agar unga biron narsa tegib ketsa, tanasini birdaniga qisqartirib oladi. Paypaslagichlari, terisi va kb‘zchaiari planariyaning sezgi organlari hisoblanadi.

Regeneraisiyasi. Planariyada regeneratsiya xususiyati juda yaxshi rivojlangan. Noqulay sharoit tug‘ilganda (harorat oshganda, kislorod yetishmasa) planariya mayda boMaklarga bo‘linib kctib, qulay sharoit tug‘ilganida yana har bir boHakdan alohida organizm rivojlanishi mumkin.

,П<шт итушп) o'simligi ustida tajribi.lnr olib bordi. I Jshbu o‘simlfk о г-oVidan v chetdan changlanadi, juda ko‘p muqobil belgilarga ega No'xal 0‘simIjklarini k₀-„ maria b‘z-o‘ziga chatishtirish natijasida G. Mendel sof (to/a) liniyalarni keliirjh chiqardi. Ularni ozaro chatishtirib, keyingi avlodlarda belgilar irsiyailanishini tahlil qildi.

2. 
   Poya. Poyaning ichki tuzilishi
   

0‘simliklar poyasi ular qaysi sistematik birlikka kirishi (tuban va yuksak, bir va ikki urug"pallali) va qaysi hayotiy shaklda (bir yillik o‘t, buta yoki daraxt) bo‘lishiga qarab turlicha tuzilgan bo‘ladi (38-rasm). Daraxtlar tanasining tuzili shi bir yillik o‘i 0‘simliklar po yasining tuzilishidan tubdan farq qiladi. Daraxtlaming tanasi qanday qismlardan tuzil gan ligi ni bilish uchun quyida tut da raxtining yosh poyasi ich ki tuzi lishi bilan tanishamiz. Po'kak qalinlashgan sari po*stloqdagi tirik hujayralar kamaya boradi. Tanada va eski shoxlarda po'stloq qavati qalin bo‘ladi. Qalin po‘stloq iehkaridagi lirik hujayralarni qisliki sovuqdan, yozgi issiqdan va turli zararli kasalliklar ta'siridan himoya qiladi. Tut novdasining po'stlog'i egiluvchan va pishiq bo‘ladi. Uning pishiqligi lub tolalariga bog'liq. Bu tolalar hamma o'simliklarda ham bir xil rivojlangan bo‘lmaydi. Tut darax tida lub tolalari juda ko‘p

2. 
   Yassi chuvalchanglar tipi. Kiprikli chuvalchanglar sinfi.
   

Kirpikli chuvalchanglarning gavdasi bargsimon shaklda bo*lib. mayda kitfriklar bilan qoplangan. Liar dengiz va chuchuk suvlarda erkin yashaydi. Oq planariya liOik vakili hisoblanadi.

Vashash muhiti va tashqi tuzilishi. Oq planariya darvo va ko’liarning tubida havot kechiradi. Uni ayrim kichikroq soylarning tubida yotgan tosh, barg va cho‘plaming ostidan topish mumkin. Oq planariya tanasining u/.unligi 2 3 sm. oqish yoki kulrang tusda. Tanasining biroz kengaygan oldingi tomoni ikki yonida kalta o*simtalarga 0‘xshash ikkita sezgi paypaslagichlari va ikkita qora nuqta shaklidagi ko^vzchalari joylashgan (16-rasm, A). Tanasi sirti bir qavat kiOrikii epiteliy hujayralari bilan qoplangan. Planariya kidriklar yordamida sirpanib harakat qiladi.

Nerv sistemasi. Planariyaning nerv hujayralari tananing oldingi tomonida to'planib. ikkita nerv (ugunini hosil qiladi Nerv tugunlaridan tananing keyingi tomoniga ikkita yirik nervlar ehiqadi. Nerv tugunlaridan tananing hamma qismiga nervlar ketadi. Nerv hujayralari va nerv tolalari birgalikda nerv sistemasini hosil qiladi.

Sezgi organlari. Planariya terisi orqali liar xil ta’sirlami sezadi. Agar unga biron narsa tcgib ketsa. tanasini birdaniga qisqartirib oladi. Paypaslagichlari, terisi va ко zchalari planariyaning sezgi organlari hisoblanadi.

Regencraisivasi. Planariyada regeneratsiya xususiyati juda yaxshi rivojlangan. Noqulay sharoit tug'ilganda (harorat oshganda, kislorod yetishmasa) planariya ma> a bo‘laklarga bo'linib kctih. qulay sharoit tug⁴ilganida yana har bir bolakdan alohi a organizm rivqjlanishi mumkin.

•4. Odam tayam li-harakallanish sisU-masining tu/ilishi, funksiyasi va ahanii>ati.^

rayanch-harakatlanish sistemasi skelet va muskullardan iborat. Odam s e ® V lunksivasi ko*p qirrali. tng muhimi gavdada u tayanch va himoya lu» ^SJ> bajaradi. Skeletning tayanch funksiyasi tufayli unga barcha skelet musku an

г

luradi. Skelet ichki organlarm, qon tomirlari va nerv sistemasini himoya qilish funks lyasmi ham о taydi. Masalan, bosh miya kalla suyagining miya qutisi ichida orqa miya umurtqa pog’onasining kanalida; o‘pkalar, traxeya va bronxlar, yurak va yirik qon tomirlari ko‘krak qafasida joylashganligi tufayli tashqi muhitning noqulay ta'siridan himoyalangan. Suyaklarning ko‘mik qismida qonning shaklli elemSntlari (eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar) ishlab chiqariladi. Bundan tashqari. suyaklar mineral tuzlar deposi (to'planadigan joy) boMib xizmat qiladi. Odam skeleti 206 la suyakdan tashkil topgan bo‘lib, ularning 85 tasi juft, 36 Iasi loq suyaklardir (8- rasm). Tuzilishiga ko‘ra. suyaklar naysimon, yassi, g'ovak va g'ahirsimon boMadi. Nay si man suyaklar. o‘z navbatida, ikki xil boMadi. Uzun naysimon suyaklar (yelka, bilak, son, boldir suyaklari); kalla naysimon suyaklar (qo4 va oyoqning kaft va barmoq suyaklari). G'ovak suyaklar ham ikki xil: uzun g'ovak (qovurg‘a, to‘sh, o‘mrov), kalta g'ovak (umurtqa, kaftusti suyaklari) bo‘ladi. Yassi suyaklar bosh suyagidagi tepa, ensa. yuz, kurak va chanoq suyaklaridir. Galvirsimon suyaklar yuqorigi jag‘, peshana, bosh suyagining pastki asos qismidagi ponasimon va g'alvirsimon suyaklar. Odam tanasidagi suyaklar joylashishiga qarab bir necha qismga boTib o'rganiladi: bosh, gavda, qo'l va oyoq suyaklari.

Bosh suyagi 23 la suyakning birikishidan tashkil topgan boiib, ikki qismdan iborat: miya qutisi va yuz suyaklari (9- rasm).

Gavda skeleti. Odamning gavda skeleti ikki qismdan iborat: umurtqa pog‘onasi va ko'krak qafasi.

Umurtqa pog‘onasi 33 34 umurtqaning birikishidan hosil bo'lib, uzunligi odamning bo‘yiga qarab 70 90 sm gacha bo‘ladi

Qo‘l suyaklari. Qo*l suyaklari ikki qismga: yelka kamari suyaklari va qo‘lning erkin suyaklariga bo'linadi Yelka kamari suyaklariga kurak va o'mrov suyaklari kiradi. OdUning erkin suyaklariga yelka, bilak-tirsak, kaftusti, kaft va panja suyaklari kiradi. Oyoq suyaklari. Oyoq suyaklari ikki guruhga: oyoq kamari (chanoq) va oyoqning erkin suyaklariiza bo'linadi.

✓ Ч.-

Oyoq kamari ikki tomondan nomsiz suyaklardan, orqa tpmondan dumg'aza va dum umurtqa suyaklaridan tashkil topgan. Oyoqning erkin suyaklariga sou. boldir, tizza qopqog‘i va oyoq panjasining suyaklari kiradi.

Suyaklarning birikishi. Odam tanasidagi 206 ta suyakning hammasi bir-biri bilan ikki xil: harakatsiz va harakatli birikadi. Suyaklarning harakatsiz (oraliqsiz. uzluksiz) birikishiga bosh, umurtqa va chanoq suyaklarining bir-biri bilan tutashuvi misol boladi. Liar boylamlar. log'aylar. suyak choklari yordamida birbiriga birikadi. Bosh suyagi peshana. tcpa. chakka, ensa kabi alohida suyaklardan iborat bo lib, bola о sgan sari ular chok yordamida bir-biriga birikib. yaxlit bosh suyagini hosil qiladi. Bu suyaklarbir-biriga u/luksiz zich birikkanligi uchun ular harakatsiz boMadi. Harakatli. ya'ni bo’g’im hosil qilib birikishga qo‘l va oyoqlaming bo‘g*imlar. kiradi. Yelka, tirsak. kaftusli. son-chanoq, lizza, boldir-tovon hamda qo‘l va oyoq panja suyaklarining bir-biri bilan ho'g'im hosil qilib birikishi bung» misol bo*lad.. Bo g‘.m hosil qilib birikuvchi ikkiia suyakdan birining uchi qavariq, silliq, ikkmchismmg uchi esa botiqroq bo'ladi. Bo'g‘im uch qismdan: bo*g*im xaliachasi, suyaklarning bo g im vuzasi va bo‘u*im bo'shlig-idan iboratSkelct muskullan tayanchharakat an»>h sistemasining faol qismi hisoblanadi. Muskul qisqarishi suyaklarm harakatga kcltuad. va odamnim> qo*loyoqlari ma’luin ishni bajaradi (vurish, yugunsh, sakiash >uk ко*larish, ovqatlanish. sovJash. yozish va hokazoMuskullar harakatm. la mmlovchi motonevronlarning orqa, uzunchoq va o*rta miyadagi markazlarining funks^f bosh niivi kaita varimsharlari po'stloq qismmmg oldmgi markaziy egatidajoylashgan nerv hujayralari hwakathnish oliy nerv markailari tomonidan boshqariladj. A_gar bosh miya po‘stlog^kidagi nerv markazlarining ishi buzilsa, niarkazni boshqaradigan muskullar falaji yuzaga kcladi. Bunda ulaming tarangligi ortadi, shol bo‘lgan qoloyoq tarashadek qotib qoladi. Bu bosh miya shikastlanganda yoki miyaga qon quyilganda yuzaga kcladi. Orqa miyada joylashgan nerv markazlarining ishi buzilganda ular boshqaradigan muskullarda pcriferik falajlik yuzaga kcladi. Bunda ulaming tonusi pasayib, falaj bo‘lgan qo‘l yoki oyoq harakatsizlanib, osilib qoladi. Odam organizmida 600 dan ortiq skclet muskullari bo‘lib, ular tana massasining o‘rtacha 40 % ini tashkil etadi. Jismoniy mchnat va sport bilan shug'ullanuvchilarda muskullar yaxshi rivojlangan bolib, ular tana massasining 50 % ini va undan ko‘prog‘ini tashkil etadi.

5. Tu\um qo’yib ko’payuvchi sutemizuvchilar xarakteristikasi.

Sutcmizuvchilar tuzilishi. ko'payishi va bolasining rivojlanish xususiyatlariga binoan tuxum qo‘yuvchilar, xaltalilar va yoMdoshlilar guruhlariga ajratiladi.

Tuxum qo‘yuvchilar, ya’ni kloakalilar tirik bola tug'masdan tuxum qo‘yib ко* pay ad i. Sut bezlarining rivojlangan ligi va tanasida jun yoki qillar bo4ishi bilan ular sutemizuvchilarga o*xshaydi. Lekin ulaming haqiqiy sutemizuvchilar uchun xos belgilari birmuncha kuchsiz rivojlangan. Chunonchi, bosh miyasi ancha sodda tuzilgan; sut bezlari so*rg‘ichlari rivojlanmagan; tana harorati nisbatan pastroq (26° dan 36 '(' gacha) bo‘ladi. Shuning bilan birga ulaming tuzilishida sudralib yuruvchilarga xos bir qancha xususiyatlar (masalan, kloakasining bo‘lishi, tuxum qo*yib ko'payishi) mavjud. Tuxum qo^lyuvchi sutemizuvchilarga o‘rdakburun va vexidna kiradi (103-rasm). Ular Avstraliya qit’asi va uning yaqinidagi orollarda tarqalgan. 0‘rdakburunning o‘rdaknikiga o‘xshash keng va uzun niuguz tumshug‘i bor. lanasi jun bilan qoplangan. U darvo qirg'oqlaridagi uyasida vashaydi. Oyogining barmoqlari orasidagi suzgich pardasi yordamida yaxshi suzadi. О rdakburun tuxum qo*yib, uni bosib yotadi. Lekin tuxumdan chiqqan bolalarini sut b:lan boqadi. Sut bezlari so*rg⁴ichlari bo‘lmaganidan junining sirtiga oqib chiqadi; bolalari ana shu sutni yalab oziqlanadi. Vexidna ко*rinishi lidratikanga ovxshaydigan hay von. ranasiuzun qillar bilan qoplangan. Urg‘ochisi bitta tuxum qo'yib, uni qornidagi xaltasida olib yuradi. Uning bolasi ham onasining qorin tomonidan terisi ustiga oqib chiqqan sutni yalaydi.

VARIANT