Профессиональные характеристики практического психолога. Этика психолога

Nutq turlari va ko‘rinishlari. Nutqning to‘g‘riligi, aniqligi, tozaligi, mantiqiyligi, ta’sirchanligi, maqsadga muvofiqligi.

104 guruh Amaliy psixologiya.
Mardonova S. A. Tayyorladi

Reja:

1. Nutqning to`g’riligi.

2. Nutqning aniqligi.

3. Nutqning mantiqiyligi.

4. Nutqning tozaligi.

5. Nutqning ta’sirchanligi.

Nutqning tog’riligi

Nutqning tog’ri bolishi uning bosh kommunikativ xususiyati hisoblanadi. Nutqning tog’ri tuzilgan bolishi tomonlarning – sozlovchi va tinglovchining, yozuvchi va oquvchining bir-birlarini tez va oson tushunishlarini ta’minlaydi. Agar nutq tog’ri bolmasa, u aniq ham, maqsadga muvofiq ham, mantiqiy ham bolmaydi. Tog’rilik deganda, - deb yozadi V.G.Kostomarov, - nutq madaniyatining zarur va birinchi sharti sifatida adabiy tilning ma’lum paytda qabul qilingan me’yorining qat’iy va aniq muvofiq kelishini, uning talaffuz, orfografik, lug’at va grammatik me’yorlarini egallashni tushunish lozim boladi. Demak, nutqning tog’ri bolishi dastlab uning adabiy til me’yorlariga muvofiq kelishi bo`lib hisob-lanadi.

Nutqning tog’ri bolishi asosan ikki me’yorga – urg’u va grammatik me’yorga amal qilishni taqozo qiladi. Sozlardagi ayrim bog’inlarning zarb bilan talaffuz qilinishi, ya’ni ularga urg’uning tushishi hamma tillarda ham bir xil xususiyatga ega emas. Ozbek tilida shunday hodisa kuzatiladi. Masalan, olma sozini olaylik. Bu sozni alohida, urg’usiz olib qaraganda uning qanday ma’no anglatayotganini bilish qiyin boladi. Urg’u esa undagi ma’noning reallashuviga komaklashadi, ya’ni o*lma tarzida urg’u birinchi bog’inga tushganda harakat, olma* tarzida oxirgi bog’inga tushganda esa mevaning bir turi ma’nosi anglashiladi. Tilimizda bunday sozlar anchagina: qa*tlama – qatlama*, ho*zir – hozi*r, yigitcha* – yigi*tcha, oquvchi*miz – oquvchimi*z, ya*ngi – yangi* kabi. Sozlardagi bu xususiyatlarni farqlamasdan, urg’uni notog’ri qollash sozlardagi ma’noning buzilishiga olib keladi. Sozlar talaffuzidagi bu kabi holatlarga, ayniqsa, maorif va madaniyat xodimlari e’tibor berishlari va boshqalarga ornak bo`lishlari lozim.

• Nutqning tog’ri bolishi asosan ikki me’yorga – urg’u va grammatik me’yorga amal qilishni taqozo qiladi. Sozlardagi ayrim bog’inlarning zarb bilan talaffuz qilinishi, ya’ni ularga urg’uning tushishi hamma tillarda ham bir xil xususiyatga ega emas. Ozbek tilida shunday hodisa kuzatiladi. Masalan, olma sozini olaylik. Bu sozni alohida, urg’usiz olib qaraganda uning qanday ma’no anglatayotganini bilish qiyin boladi. Urg’u esa undagi ma’noning reallashuviga komaklashadi, ya’ni o*lma tarzida urg’u birinchi bog’inga tushganda harakat, olma* tarzida oxirgi bog’inga tushganda esa mevaning bir turi ma’nosi anglashiladi. Tilimizda bunday sozlar anchagina: qa*tlama – qatlama*, ho*zir – hozi*r, yigitcha* – yigi*tcha, oquvchi*miz – oquvchimi*z, ya*ngi – yangi* kabi. Sozlardagi bu xususiyatlarni farqlamasdan, urg’uni notog’ri qollash sozlardagi ma’noning buzilishiga olib keladi. Sozlar talaffuzidagi bu kabi holatlarga, ayniqsa, maorif va madaniyat xodimlari e’tibor berishlari va boshqalarga ornak bo`lishlari lozim.