Pul va banklar fanidan mustaqil ishi

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FARG’ONA DAVLAT 
UNIVERSITETI 
SIRTQI BO’LIM
IQTISODIYOT KAFEDRASI 
20-112 gruh TALABASI
Imomaliyeva Raximaxon 
PUL VA BANKLAR FANIDAN 
MUSTAQIL ISHI
FARG’ONA 2023 
QABUL QILDI: _______________________ 

---

Mavzu: Kredit turlari va rasmiylashtirilishi
Reja: 
1. Kreditning ta’minlanganlik tushunchasi va uning ahamiyati.
2. Kredit qaytarilishida garovning to’tgan o’rni.
3. 
Kredit ta’minlanganligining asosiy shakllari

4. Garovga olingan mulkni baholash va sug’urtalash.
  

---

Kreditning ta’minlanganlik tushunchasi va uning ahamiyati. 
Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega Bular kreditning 
qaytib berishliligi kreditning muddatliligi kreditning ta’minlanganligi maqsadliligi 
va to‘lovlilik tamoyillaridir Biz ko‘rib o‘tmoqchi bo‘lgan tamoyili kreditning 
ta’minlanganligidir Bu tamoyil yordamida kreditning iqtisodiyotni rivojlanishida 
qiymat va moddiy ishlab chiqarish o‘rtasidagi bog‘liqlik ta’minlanadi Bu 
tamoyilning asosiy mohiyati shundaki bunda xo‘jalik aylanishida ishtirok etuvchi 
bank mablag‘larining har bir so‘miga muayyan miqdorda moddiy boyliklar 
qarama-qarshi turishi kerak Banklar tomonidan iqtisodiyot tarmoqlariga berilgan 
har qanday kreditlar to‘liq tovar-moddiy boyliklari bilan yoki ma’lum xarajatlar 
bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning 
berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos bo‘ladi Bu o‘z 
navbatida bankning likvidligiga va pul muomalasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin SHuning uchun ham bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar tomonidan 
beriladigan kreditlarning tovar moddiy-boyliklari va xarajatlar bilan ta’minlangan 
bo‘lishiga alohida e’tibor berilmoqda Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar 
faoliyatidagi 
eng 
asosiy 
muammolardan 
biri 
berilgan 
ssudalarning 
qaytarilmasligidir Ushbu muammoni qisman hal etish ya’ni mijoz tomonidan 
kreditni qaytara olmaslik riskini kamaytirish yo‘llaridan biri mijoz mulkining 
ma’lum qismini berilgan kredit uchun garov sifatida talab qilishdir
O‘zbekiston Respublikisining bank qonunchiligi tijorat banklari tomonidan 
beriladigan kreditlar turli shakldagi ta’minlanganlikka ega bo‘lishi ko‘zda tutiladi.
O‘zbekiston Respublikisining Fuqarolar kodeksining 259- moddasiga asosan 
qarzdorning majburiyatlarini garov, qarzdorning mulkini ushlab qolish, kafolat, va 
qonun bo‘yicha yoki shartnomada ko‘rsatilgan boshqa usul bilan ta’minlangan 
bo‘lishi mumkin. Bu ta’minotning qaysi birini tanlash majburiyat turiga bog‘liq. 
Aksariyat hollarda kredit va qarz shartnomasini bajarish bo‘yicha garov, kafolat 
qulay hisoblanadi. Qarz oluvchi kreditning ta’minlanganligi sifatida bir yoki bir 
necha turdagi ta’minlanganlikni qo‘yishi va uni kredit shartnomasida ko‘rsatishi 
mumkin. Kreditning ta’minlanganligi bo‘yicha garov kredit shartnoma bilan 

---

bargalikda rasmiylashtiriladi va unga albatta ilova qilinishi lozim. Jahon 
amaliyotida bank ssudalarini ta’minlashning o‘ta keng tarqalgan turlari quyidagilar 
hisoblanadi:
- 
er uy-joy;
- 
qimmatli qog‘ozlar;
- 
debitorlik qarzlari yig‘indilari;
- 
tegishli hujjatlar bilan birga taqdim etilgan tovarlar;
- 
sug‘urta polislari va boshqalar
 Er uy-joy va boshqa ko‘chmas mulk muhim ta’minlash ob’ekti bo‘lib 
hisoblanadi U hech qachon o‘z qiymatini to‘la yo‘qotmaydi SHu sababli, er uyjoy 
ishonchli garov hisoblanadi
 Qimmatli qog‘ozlar bank uchun ma’qulroq ta’minlash turi hisoblanadi 
CHunki qimmatli qog‘ozlarni fond bozorida osongina sotish mumkin bankda 
saqlash uchun xarajatlar talab qilinmaydi SHular bilan bir qatorda ularni sotish va 
sotib olishda ortiqcha rasmiyatchilikning yo‘qligi qimmatli qog‘ozlarning 
ta’minlanganlik ob’ekti sifatida ahamiyatini oshiradi Ayni vaqtda shuni esda tutish 
lozimki agar ta’minlanganlik sifatida aksiya olinayotgan bo‘lsa uning kursi keskin 
tebranishi mumkinligini kurs pasayganda zarar ko‘rishligini albatta inobatga olish 
lozim
 Debitor qarzdorlik yig‘iindisi deganda bu erda ochiq schyotlar bo‘yicha 
hisob-kitoblardagi qarzdorlik yig‘indisi tushuniladi Bu pul bankning mijozi 
jo‘natgan tovarlari uchun haridorlardan olishi lozim bo‘lgan puldir Bu turdagi 
ta’minlash ob’ekti jahon amaliyotida keng qo‘llaniladi
 Xom-ashyo materiallar va tayyor mahsulotlar ko‘pchilik davlatlarda xususan 
respublikamizdagi kreditning keng qo‘llaniladigan ta’minlanish ob’ekti bo‘lib 
xizmat qiladi
Sug‘urta qilinuvchi sug‘urta kompaniyasiga badal to‘lab boradi Sug‘urta 
muddati tugashi bilan mablag‘ to‘lagan shaxsga qaytarilishi mumkin Bank sug‘urta 
polisini yig‘ilgan badallar yig‘indisi mikdorida ta’minlanganlik uchun qabul qiladi

---

Ishonchli kreditlar va ularning qaytarilishini ta’minlovchi birdan-bir garov 
shakli kredit shartnomasi bo‘lib hisoblanadi Kredit shartnomasi shartlarining 
bajarilishini kredit ta’minlanganligining sharti sifatida qabul qilish xorijiy banklar 
tomonidan cheklangan hajmda ishonchga sazovor bo‘lgan doimiy mijozlarni qisqa 
muddatda kreditlash jarayonida qo‘llaniladi O‘rta va uzoq muddatli kredit berishda 
ham berilgan kreditlarni sug‘urta qilish sharti bilan istisno tariqasida qo‘llanilishi 
mumkin Odatda sug‘urta qilish qarz oluvchi hisobidan amalga oshiriladi Bizning 
amaliyotimizda ba’zi hollarda tijorat banklari tomonidan o‘z sho‘‘balarini va 
muassasalarini kredit berishda shu usul qo‘llanilishi mumkin
YAxshi ta’minlangan kreditlar Bunday kreditlar zamonaviy bank kreditining 
asosiy turi sifatida ta’minlangan ssudalar hisoblanadi Ta’minlanganlik sifatida qarz 
oluvchining har xil shakldagi mulki ko‘proq ko‘chmas mulki va uning ixtiyoridagi 
qimmatli qog‘ozlar boshqa mulk shakllari bo‘lishi mumkin qarz oluvchi o‘z 
majburiyatlarini bajara olmagan hollarda ta’minlanganlik asosi bo‘lgan mulk bank 
ixtiyoriga o‘tadi va bank uni sotib etkazilgan zararlarni qoplash huquqiga ega 
bo‘ladi Bank tomonidan berilayotgan kredit miqdori taklif etilayotgan 
ta’minlanganlikning o‘rtacha bozor narxidan past bo‘ladi va mulk bahosi 
tomonlarning kelishuvchi natijasida aniqlanadi
Kreditlar sifatli aktivlar bilan aytaylik er yoki hukumatning qimmatli qog‘ozlari 
ya’ni davlat zayomlari bilan ta’minlangan bo‘lsa u holda ularning foiz stavkasi 
ta’minlanmagan kreditlarnikiga nisbatan past bo‘lishi mumkin CHunki bunda 
kreditni qaytarmaslik riski minimallashtirilgan bo‘ladi Xalqaro kreditlar oltin 
olmos platina kabi nodir metallar bilan ta’minlangan bo‘lsa ularning foiz stavkasi 
sezilarli darajada past bo‘ladi
Kreditning ta’minlanganligi uchun qabul qilinadigan mulk tez sotiladigan oldin 
biror majburiyat bo‘yicha garovga qo‘yilmagan korxonaga tegishli bo‘lgan mulkni 
o‘z ichiga olishi kerak
Bank ssudalarini tovar-moddiy boyliklari bilan to‘liq ta’minlanganligi pul 
muomalasining barqarorligini ta’minlaydi chunki bank mablag‘larining aylanishi 
ya’ni pullari naqd pulga va aksincha transformatsiyalanib turadi  

---

Ta’minlanganligi bo‘yicha kreditlar ta’minlanmagan va ta’minlangan kreditlarga 
bo‘linadi. Ta’minlangan kreditlar ta’minlanganlik xarakteriga qarab garovli, 
kafolatlangan, sug‘urtalangan va hokazolarga bo‘linadi.
Ta’minlanmagan kreditlar ishonchli (blankali) deb ham ataladi va odatda faqat 
solo - veksel (qarz oluvchining ssudani qaytarish majburiyati) orqali taqdim etiladi. 
Ta’minlanmagan kreditlar qarz oluvchining obro‘sini hisobga olgan holda va uning 
daromadlari darajasini baholashdan so‘ng‘ina beriladi. Kreditning sifati past 
bo‘lganda ham u ta’minlanmagan kredit deb yuritiladi va bunda kreditlar bo‘yicha 
kreditning qaytmaslik riski yuqori bo‘ladi.
Kreditning ta’minlanganlik tushunchasi, bu xujalik aylanmasida ishtirok etuvchi 
bank mablaglarining xar bir sumiga muayyan moddiy boyliklarning bir sumi 
karama-karshi turishi kerak. Banklar tomonidan xalk xujaligi tarmoklariga berilgan 
kreditlar tulik tovar moddiy boyliklari va ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan 
bulishi kerak. Tarmoklarga ta’minlanmagan bank kreditlarining berilishi bank 
kreditlarining bankka kaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu uz navbatida, 
bankning likvidligiga va pul muomalasiga katta ta’sir kursatadi. SHuning uchun 
xam, bozor iktisodiyoti sharoitida banklar tomonidan beriladigan kreditlarning 
tovar moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan bulishiga muxim e’tibor 
berilmokda. Xozirgi sharoitda bu jarayonning amalga oshirilishini kuyidagicha 
ifodalash mumkin:
Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar xujjatlarini, boshka biror 
shakldagi mulkni garovga kuyadi. Agarda bank bergan kredit karz oluvchi 
tomonidan uz vaktida bankka kaytarilmasa, bank tovarni sotish hisobidan karz 
urnini koplash xukukiga ega buladi. Ba’zida kredit varrant asosida xam berilishi 
umkin. (Varrant – garov uchun xizmat kiluvchi xujjat). Bunda kreditor berayotgan 
krediti tovar modiy boyliklar bilan ta’minlanganligiga ishonch xosil kilishi kerak.
Bank ssudalarining tovar moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi pul 
muomalasining barkarorligini ta’minlaydi, chunki bank aylanmasidagi pullar nakd 
pulga transformatsiyalanib turadi.

---

Xulosa kilib aytganda, kreditning ta’minlanganligi karz oluvchi uziga olgan 
majburiyatlarni buzish sharoitida karz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini 
ximoya kilishni ta’minlaydi va kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida 
berishda uzining amaliy aksini topadi. Bu umumiktisodiy barkarorlik davrida, 
ayniksa, muximdir.
Kreditning ta’minlanganligi deyilganda, berilgan kreditning qaytarilishi aniq 
moddiy kiymatliklar, pul xarajatlari yoki pul mablag‘larini olishga bo‘lgan huquq 
bilan kafolatlanganlik bulishi tushuniladi. Kreditning ta’minlanganligi amaliyotda 
garov ob’ektini tegishli tartibda rasmiylashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Ayrim xollarda, masalan, yirik mijozlarga kredit berilayotganida garov sifatida 
anik shaklga ega bulgan garov ob’ekti emas, balki aktivlarning umumiy summasi 
olinishi mumkin.
Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida asosan ta’minlanmagan kreditlar 
beriladi. Ular blankli kreditlar deb ataladi.
Blankli kreditlar berishni keng tarkalganligining asosiy sababi kuyidagilar:
- 
Tijorat banklarida mijozlarning mulkiy va moliyaviy xolatini baxolash tizimi 
yukori darajada rivojlangan.
- 
Kreditlarni garov ta’minoti bilan ta’minlash ortikcha xarajatlarni va 
kushimcha vaktni talab kiladi.
- 
Garov ta’minoti sifatida olingan ob’ektlar baXosining pasayish xavfi doimo 
sakalnib koladi
Kreditlarni garov ta’minoti bilan ta’minlashning asosiy sababilari, bu 
mamlakatlardagi iktisodiy va siyosiy nobarkarorlik tufayli mijozlarning pul okimi 
zaif va nobarkarordir. Bizga ma’lumki, kredit garov ob’ekti bilan ta’minlanmagan 
takdirda, uni kaytarishning yagona manbai bo‘lib mijozning pul okimi hisoblanadi. 
Pul okimi kanchalik zaif va nobarkaror bulsa, kreditning kaytmaslik extimoli 
shunchalik yukori buladi.
Mijozlarning kredit tarixini urganish amaliyoti shakllanmaganligi sababli kredit 
riski yukori buladi. tijorat banklarida mijozlarning moliyaviy va mulkiy xolatini 
baxolash tizimi rivojlanmagan buladi.

---