Reja: Taxeometrik s’yomkani asoslash

---

14-mavzu: 
Taxeometrik s’yomkasini bajarish uchun ishlatiladigan geodezik asboblar. 
Taxeometrik yo’l o’tkazish. 
 
Reja: 
1.
 Taxeometrik s’yomkani asoslash 
2.
 Taxeometrik s’yomkaning kameral ishlari 
3. Taxeometrik s’yomkaning kameral ishlari 
 
Tayanch so‘zlar: 
Gorizontal s’yomka, vertikal s’yomka, topografik plan va karta, marshrut 
s’yomka, maydon s’yomkasi
 
1.Taxeometrik s’yomkani asoslash 
Taxeometrik s’yomkani bir sistemada olib borish uchun taxeometrik yo‘l s’yomka joyiga 
yaqin bo‘lgan tayanch punktlarga boshi va oxirida planiy va balandlik bo‘yicha bog‘lanadi. 
Tayanch punktlar orasida olinadigan geodezek yo‘l s’yomka yo‘li deyiladi; s’yomka yo‘li, 
aniqligiga qarab, teodolit – nivelir yo‘li bilan teodolit taxeometr yo‘liga bo‘linadi. 
Teodolit–nivelir yo‘lida masofa lenta yoki aniq dalnomer bilan, burchaklar teodolit bilan 
o‘lchanadi, nisbiy balandliklar geometrik nivelirlash yo‘li bilan aniqlanadi. 
Teodolit – taxeometr yo‘lida burchak teodolit bilan, tomonlar uzunligi G.400 aniqlikda 
dalnomer bilan o‘lchanadi. Vertikal burchak to‘g‘ri va teskari qarab o‘lchanadi, bunda ikki o‘lchash 
farqi 2t dan oshmasligi kerak; bu yerda t– sanoq aniqligi. To‘g‘ri va teskari nisbiy balandliklar farqi 
100 m da ±0,06 m dan oshmasligi kerak. Taxeometrik yo‘l va tomon uzunliklari 
s’emka masshtabisa. qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, masshtab 1:1000 bo‘lganda yo‘l uzunligi 400 
m atrofida, tomon uzunligi 150 m gacha bo‘ladi. 
Taxeometrik yo‘l joy situatsiyasi va relefini s’yomka qilishda asos bo‘ladi. Asbob 
o‘rnatiladigan stansiyalar nomerlanib, avoyda mahkamlanadi. 
Taxeometrik s’yomka chizig‘iy inshoot yo‘nalishi bo‘yicha olib bobo-rilsa, marshrut 
s’yomka, malum maydon yuzasi bo‘yicha olib borilsa, maydon s’yomkasi deyiladi. Marshrut 
s’yomkada taxeometrik yo‘l ikki punktga (boshda va oxirda) bog‘lanadi. Maydon syomkasida 
yopnk poligon holida olib boriladi, lekin poligonning bir nuqtasi (stansiyasi) punktga bog‘lanadi. 
Joyda taxeometrik s’yomka quyidagicha qilinadi. Doiraviy taxeo-metrlarda K=100, s=0 
bo‘lganidan, nol o‘rni (NU) aniqlanadi. Taxeometr 1 stansiyaga o‘rnatilgach, ish holiga keltirilib, 
asbob balandligi i o‘lchanadi (XIII. 2– paragrafga qarang), keyin orientirlanadi. 
Taxeometrik orientirlash. Taxeometr berilgan chiziq yoki magni-taviy meridian bo‘yicha 
orientirlanadi. 
Bosh 
nuqta 
tayanch 
punktga 
bog‘langanda 
yoki 
biror 
bosh 
yo‘na– 
lish berilganda chiziq bo‘yicha orientirlanadi. Buning uchun TT5 da DU holatida, 1 verner noli limb 
noliga to‘g‘rilanadi va alidada mahkam-lanadi. Limb bo‘shatilib, truba berilgan yo‘nalish bo‘yicha 
qaratiladi va limb mahkamlanadi. Bunda asbob chiziq bo‘yicha orientirlangan bo‘ladi; limbning shu 
turishida alidada bo‘shatilib, truba biror nuqtaga qara-tiladi–da, 1 vernerdan olingan sanoq bosh 
chiziq bilan qaralgan yo‘nalish orasidagi burchak qiymati bo‘ladi. Taxeometrik s’yomkada 
stansiyalarda taxeometr shunday orientirlanadi. 
Ba’zan taxeometrik yo‘l yaqinida tayanch punkt bo‘lmasa, taxeometr magnitaviy meridian 
bo‘yicha quyidagicha orientirlanadi. DO‘ holida 1 vernernng noli limb noliga to‘g‘rilanadi va 
alidada 
mahkamlanadi. 
Teodolitga 
bussol 
o‘rnatilib, arritiri bo‘shatiladi; limb bo‘shatilib, 
magnitaviy strelka 0° ga kelguncha limb aylantiriladi–da, limb mahkam-lanadi. Shunda taxeometr 
magnitaviy meridian bo‘yicha orientirlangan bo‘ladi. Agar alidada bo‘shatilgandan keyin truba 
biror nuqtaga qaratilib, 1 vernerdan sanoq olinsa, bu ana shu yo‘nalishning magnitaviy azimuti 
bo‘ladi. Agar bosh tomon magnitaviy azimutiga magnit strelkaning og‘ish burchagi ko‘shilsa, shu 
tomonning hakikiy azimuti chiqadi. 
Situatsiya va rel nuqtalarni s’yomka qilish. Taxeometr orien–tirlangach, stansiya atrofidagi 
joyning situatsiya va relefining xarak-terli nuqtalari qutbiy usul bilan s’yomka qilinadi. Bu nuqtalar 

---

reyka yoki piket nuqtalari deyiladi. Reyka nuqtalarining stansiyadan uzoqligi s’yomka masshtabiga 
qarab turlicha masofada olinadi. Masalan, masshtab 1:1000 bo‘lganda relef nuqtalarining uzoqligi 
150 m gacha, situatsiya nuqtalari uzoqligi 100 m gacha bo‘lishi mumkin. Reyka nuqtaning 
situatsiya yoki relef nuqtasi ekanligiga qarab, s’yomkada quyidagi sanoqlar: relef nuqtasidan: a) 
dalnomer sanoqlari; b) vertikal doira sanoqlari va v) gorizontal doira sanoqlari; situatsiya 
nuqtasidan: a) dalnomer sanog‘i; b) gorizontal doira sanog‘i olinadi. 
Bir stansiyadan ikkinchi stansiyaga vertikal doiraning ikki turi-shida qarab, R va L sanoqlar 
olinadi, bu sanoqlar orqali vertikal burchak v va nol o‘rni hisoblanadi. Reyka nuqtalariga yolg‘iz bir 
doirada, R yoki L da qaraladi. Dalnomer masofani o‘lchashda ko‘ringan yuqori ip 1000 ga qaratilib, 
quyi ipdai sanoq olinadi; vertikal burchakni o‘lash uchun to‘rning o‘rta ipi asbob balandligiga 
qaratilib, vertikal doira adilagi mikrometrik vint bilan gorizontal holatga keltiriladi, keyin vertikal 
va gorizontal doiradan sanoq olinib jurnalga yoziladi. S’yomka qilinadi–gan reyka nuqtalarining 
stansiyaga nisbatan joylashuvini ko‘rsatuvchi kroki chizilishi kerak.
Kroki. Xar stansiyada joy situatsiyasi va relefning harakterli nuqtalarining o‘rnini nomerlab 
ko‘rsatadigan chizma (eskiz) kroki deyiladi. Buning abrisdan farqi shundaki, krokida relef taxminiy 
tasvirlanadi, o‘lchash natijalari chizmaga emas, balki jurnalga yoziladi. Kroki bir nuqta atrofidagi 
joy situatsiyasi va relefi tasvirlangan chizma. Krokida relefning pasayish va ko‘tarilish tomonini 
ko‘rsatish uchun ikki nuqta orasidagi–chiziqning pasayish tomoniga strelka qo‘yiladi. Relef turi 
yaqqol joylarda gorizontallar o‘tkaziladi. shaklda turt stansiya krokisi keltirilgan. Ko‘pincha kroki 
pergament yoki voskovka kabi shaffof kstozga chiziladi; nuqtalar o‘rni va chiziqlar Yer tomonlariga 
nisbatan to‘g‘ri joylashuvi uchun shaffof kog‘oz tagiga, shaklda ko‘rsatilgandek, tushda chizilgan 
transporant qo‘yiladi. Buning yordamida reyka nuqtalari o‘rni direksion burchak bo‘yicha, chiziq 
uzunligi masshtab bo‘yicha quyiladi. Kroki, abris kabi, plan chizishda asos qilib olinadi. 
Taxeometrik s’yomka qilishda o‘lchangan natijalar maxsus taxeometrik s’yomka jadvalga 
yozib boriladi. Nuqtalar nomeri krokidagi nomerga mos bo‘lishi kerak.