S. o r I f j o n o V elektromagnitizm


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/29
Sana11.10.2017
Hajmi48 Kb.
#17606
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29
17606

О ‘Z B E K I S T O N   R E S P U B L I K A S I   O L IY   V A   0 ‘R T A  
M A X S U S   T A ’L I M   V A Z I R L IG I
S .   O R I F J O N O V
ELEKTROMAGNITIZM
О  ‘zb e k isto n   R e sp u b lik a si  O liy  va  о ‘rta  m a x su s  ta ’lim   va zirlig i 
to m o n id a n   5 1 4 0 2 0 0   —  « F izika   va  a stra n o m iya » 
b a k a la v r ia t  ta la b a la ri  u ch u n   o ‘q u v   qo ‘lla n m a  
sifa tid a   ta vsiya   etilgan
« N O S H I R »  
T o s h k e n t  —  2011

У ДК :  621.314(075) 
Б Б К  22.33я73
22.33
0 - 6 8  
Orifjonov S ultonm urot Boltaboyevich
E lektrom agnitizm :  5140200  —  fizika  va  astro nom iya 
b a k a la v ria t  y o ‘nalishi  ta la b a la ri  u c h u n   o ‘quv  q o 'lla n m a  /
S.  B.  O rifjonov;  0 ‘zR   Oliy va o 'rta -m a x su s ta ’lim  vazirligi.
—  Т.:  «Noshir»,  2011.  —  304-b.
Б Б К  22.33Я73
T a q r i z c h i l a r :  
A .Fattoxov —  d o tsen t,  TA TU ,
B .N urillaev  —  p.f.n.,  T D P U .
0 ‘quv qoMlanma um um iy fizika kursidagi elektrom agnitizm  bo'lim ini 
yoritadi.
M a te riy a   m o d d a  va  m ay d o n d an   ib o rat.  M o d d ag a  xos  b o 'lg a n  
fu n d a m e n ta l  q o n u n la r  fizikaning  m ex an ik a  va  m o le k u ly a r  fizika 
bo'lim larida bayon etilsa,  maydonga xos fundam ental  qo nunlar fizikaning 
«E lektrom agnitizm »,  «Optika» b o 'lim la rid a  bayon  etiladi.
0 ‘quv q o ‘llanm a faqat fizika va astronom iya yo'nalishidagi talabalar 
u c h u n   e m a s,  fizik a n i  o 'rg a n a d ig a n   b o sh q a   y o ‘n a lish d ag i  ta la b a la r 
u c h u n   ham   foydali  b o 'lad i.

I n s o n iy a tn in g  z a m o n a v iy   ilm iy -te x n ik   y u tu q la ri  a w a l o m   b o r  
f iz ik a n in g   y u tu q la r i  b ila n   bogM iq.  T u r m u s h d a   q o M la n ila d ig a n  
r a d io ,  te le v iz o r ,  te le f o n   ( ju m la d a n ,  u y a li  te le f o n ) ,  k o m p y u te r  
b u la r n in g   h a m m a s i   f iz ik a n in g   e le k t r m a g n e t i z m   s o h a s id a g i 
iz la n is h la r   m a h s u li d ir .  Y oM lardagi  a v to m o b illa r ,  s a m o ly o tla r , 
k o s m ik   k e m a la r   h a m ,   b u tu n   d u n y o n i  q a m r a b   o lg a n   i n te r n e t 
t iz i m i   h a m   e l e k t r   t o k l a r i n i n g ,  e l e k t r o m a g n i t   t o ‘l q i n l a r n i n g  
qoM lanishi  b ila n   bogM iq.
A w a lo m  b o r,  a tro fim iz d a g i  b u tu n   m o d d a   e le k tro n la r,  p r o to n -  
la r  va  b o s h q a   z a ry a d li  z a rra la rd a n   tu z ilg a n   boM ib,  m o d d a n in g  
g 'is h tla r i  —  a t o m la r   v a   m o le k u la la rn i  h o sil  q ila d i,  m o d d a n in g  
x o ssalari  e le k tr m a g n e tiz m   q o n u n la rig a   b o rib   ta q a la d i.
B o la lig im iz d a n   h a y r a tla n ib   k u z a ta d ig a n   y a s h in ,  t a b i a t n i n g  
b u   h a y q iriq li  m a h s u li,  e le k tr to k in in g   b ir  k o 'r in is h d ir . Y e r  s a y y o - 
ra si  u lk a n   m a g n it  boM ib,  u n in g   m a g n it  m a y d o n i  k o m p a s   y o r ­
d a m id a   q a d i m d a n   d e n g iz c h ila r g a   b e p o y o n   d e n g iz d a   t o ‘g ‘ri  yoM 
to p ish g a  y o rd a m   b e rg a n .  sh u   m a g n it  m a y d o n  Y e r y u z a sin i  k o sm ik  
r a d ia ts iy a d a n  s a q la b ,  o rg a n ik   h a y o tn in g   m a v ju d   boM ishiga s h a r o it 
y a ra ta d i.  Q u y o s h d a   e sa  Y e rd a g id a n   o ‘rila b ,  m in g la b   m a r t a   k u c h li 
m a g n it  m a y d o n la r  b o rlig i  a n iq la n g a n .  Q u y o s h d a g i  k o ‘p Ia b  a lo m a t 
ja r a y o n l a r  ( Q u y o s h   dogM ari,  Q u y o s h   a k tiv lig in in g   d a v r iy   o ‘z g a - 
ris h i,  Q u y o s h d a g i  u lk a n   p o r tla s h la r ,  Q u y o s h   to ji)  a y n a n   m a g n it 
m a y d o n la r n in g   m a v ju d lig i  b ila n   bogM iqdir.
B o rliq n in g   tu z ilis h id a   s h u n c h a lik  a h a m iy a tli  boM gan  e le k tr va 
m a g n it  m a y d o n la r n in g   x o ssalari  fiz ik a n in g   « E le k trm a g n e tiz m »  
boM im ida o ‘rganila b o sh la n a d i.
U s h b u   o ‘q u v   q o M lan m an i  y a k u n la b ,  o ‘q u v c h i  q o ‘lig a  y e tk a - 
z is h d a   y o rd a m  b e r g a n  b a r c h a   k a s b d o s h la rim g a ,  b ir in c h i  n a v b a td a  
qoM lan m a  b ila n   b a ta fsil  ta n is h ib ,  u n g a   o q   f o tih a   b e rg a n   T A T U  
d o ts e n ti  A .F a tto x o v   v a  p .f.n .,  T D P U   k a tta   o ‘q itu v c h is i  B .N u r il-

lay ev g a;  q o 'll a n m a n i   a y rim   b o ‘lim la rin i  b a ta fsil  o ‘rg a n ib ,  o ‘z 
fik rla rin i  b ild ir g a n   m a r x u m   p ro f e s s o r  A .B o y d e d a y e v   v a  k a tta  
o 'q itu v c h i  A .T illa b o y e v g a ,  q o ‘lla n m a   u s tid a   is h la s h g a   s h a r o it 
y a ra tg a n   k a fe d ra   m u d iri  prof.  E .Z .Im o m o v g a ,  k ito b   ra s m la r in in g  
k a tta   q is m in i  c h iz g a n   ta la b a   A.  N a rb a y e v g a ,  in te r n e td a   ish la sh  
im k o n iy a tin i  y a ra tg a n   o ‘g ‘lim   O .O rifjo n o v g a   m in n a t d o r c h i l i k  
b ild ira m a n .  U la rn in g   ijo d iy  ish la rig a  m u v affaq iy at tila y m a n .

ELEK TR O STA TIK A
T a b ia td a g i  t o ‘rt m a y d o n d a n   biri  —  e le k tr o m a g n it m a y d o n d ir . 
E le k tr  v a  m a g n it  m a y d o n la r   e le k tr o m a g n it  m a y d o n n in g   ta s h k il 
etu v ch ilarid ir.  U s h b u  b o b d a  q o ‘z g ‘a lm a s z a ry a d la m in g  m a y d o n la ri 
o ‘r g a n ila d i.  B ir in c h i  b o b n in g   m a z m u n i  t a l a b a d a   m a y d o n l a r  
h a q id a g i  b ilim la rn i  s h a k lla n tira d i.  B u  y erd a  k o ‘p lab   y an gi  tu s h u n -  
c h a la r   k ir i til a d i,  e le k tr   m a y d o n n in g   f u n d a m e n t a l   q o n u n l a r i ,  
k o ‘p la b   f o r m u la la r i  k e ltirib   c h iq a r ila d i.  U la rn i  o ‘z la s h tir is h d a  
talab ag a  m uvafF aqiyat tilaym iz.
l - § .   E l e k t r   h a q i d a g i   d a s t l a b k i   m a ’l u m o t l a r
A y rim   ji s m l a r n in g   is h q a la n is h   tu fa y li  z a r y a d la n ib   q o lis h i 
q a d im d a n   m a ’lu m . Jism la rn in g  z a ry ad lan ish i u la m i o lz a ro   itarish ig a 
yoki to rtilis h ig a  q a ra b   sezilad i.  B u n d a y  t a ’s irla sh u v la r m assiv ,  k a tta  
jis m la r d a  b o ‘lsa  —  se z ilish i  q iy in ,  y en g il jis m la r d a   k u z a tilis h i  o s o n  
boM adi.  L e k in   b iz   u c h u n   b u   h o d is a g a   e ’tib o r   b e rib ,  u n i  q o g ‘o z g a  
tu s h irg a n ,  s h u   b ila n   k elaja k   a v lo d la rg a   y e tk a z g a n   k u z a tu v c h a n  
a jd o d la rim iz   m u h im .  E le k tr h a q id a g i  m a ’lum   boMgan  e n g   q a d im g i 
m a ’lu m o tla r  s h u n d a n   ib o ra tk i,  q a d im g i  E lla d a d a g i  ( G r e ts iy a n in g  
q a d im g i  n o m i)   t o ‘q u v c h i  q iz la r ishlo v  b e rila y o tg a n   ip la rn i  q a h r a -  
b o g a  to rtilis h in i  v a y o p ish ib  q o lis h in i  k u z a tis h g a n .  K e y in c h a lik  b u  
h o d is a n i  e le k tr la n is h   d e b   a ta y   b o s h la n g a n .  E le k tr  h o d is a la r n in g  
k u z a tu v id a   V .G ilb e r t  ta jrib a la ri  m a ’lu m .  B u  o lim   q a h r a b o d a n  
ta s h q a ri  is h q a la n is h   tu fa y li  e le k tr la n ib   q o la d ig a n   2 0   d a n   o rtiq  
m o d d a n i  o ‘r g a n ib ,  y o z ib   q o ld irg a n .
H o z irg i  z a m o n d a   in s o n iy a t  ju d a   k o ‘p  s u n ’iy  m a te r ia lla r d a n  
fo y d a la n a d i,  u la r  o ra s id a   is h q a la n is h   tufayli  z a ry a d la n ib   q o la d ig a n  
m a te ria lla r h a m   k o ‘p  u c h ray d i.  B ir z a ry a d la n g a n  jism n i  ik k in ch isig a 
te k k iz ils a ,  u n isi  h a m   z a ry a d la n ib   q o la d i.  D ie le k trik  d e b   a ta lu v c h i 
jis m la r d a   z a ry a d  jis m n in g  q a y e rid a  jo y la s h g a n  boMsa,  o 's h a  jo y id a  
tu ra v e ra d i,  z a ry a d   d ie le k trik   b o 'y la b   siljim a y d i.  0 ‘tk a z g ic h la rd a

z a ry a d  o ‘tk a z g ic h  b o ‘ylab  siljiy o la d i,  z a ry a d - 
la n g a n   j i s m   o ‘t k a z g i c h n i n g   b i r o n   j o y i g a  
te k k iz ilsa ,  z a ry a d   b u tu n   o 'tk a z g ic h   b o ‘y lab  
yoyilib ketadi.
Z a r y a d la r n i  s e z is h   u c h u n   e le k tr o s k o p  
n o m li  s o d d a   a s b o b   y a r a tilg a n   ( 1 .1 - r a s m ) . 
E lek tro sk o p d a m e ta ll ste ije n g a   ik k in ch i  yengil 
s tre lk a   o s o n   q im ir la y d ig a n   h o ld a   a y la n is h  
o 'q ig a  o ‘rn a tila d i.  Z a ry a d la r y o 'q lig id a  strelk a 
o ‘z  ogMrligi  t a ’sirid a  vertik al jo y la sh a d i.  stre l- 
k an i  o g ‘irlik   m a rk a z i  a y la n is h   o 'q ig a   y a q in   boM gani  u c h u n   ju d a  
k ic h ik  k u c h la r h a m   s tre lk a n i  boshlangM ch h o la td a n   c h e tla s h tiris h i 
m u m k in .  E le k tro s k o p   s te rje n ig a   z a r y a d la n g a n   jis m   te k k iz ils a , 
za ry ad   ste rje n   va  s tre lk a   b o ‘y lab   ta q s im la n a d i,  b ir  h il  z a ry a d la r 
o ‘z a ro   ita ris h g a n i  u c h u n   s tre lk a   o g 'a d i,  ogMsh  k a tta lig ig a   q a ra b  
e le k tr o s k o p g a   o ‘tg a n   z a r y a d n in g   k a m   —  k o 'p l i g i n i   b a h o la s h  
m u m k in .
X V II  a srg a   k e lib ,  V .F r a n k lin   (A Q S h   p r e z id e n ti  boM gan), 
V .R ix m a n ,  M .L o m o n o s o v  ta b ia td a g i  y a s h in  h o d isa si  e le k tr  h o d isa  
e k a n lig in i  is b o tla s h g a n   (1 .2 -ra s m ) .
F iz ik a  v a  b o s h q a  ta b iiy  fa n la rn in g   d a stla b k i  riv o jla n ish i  ta b iiy  
h o d isa la m i  k u z a tish   va  tu s h u n tiris h d a n   ib o ra t  boMgan.  F izik   q o n u n
-  fa n n in g   m u h im   k a te g o riy a s id ir.  T a b ia td a g i  h o d is a la r  b ir-b irig a  
bogM iqligini  b ila m iz .  Bu  bogM an ish lar fiz ik   q o n u n la r  b ila n   ifo d a ­
la n a d i.  Bu  q o n u n l a r  ta q rib iy ,  e h tim o llik   x a ra k te rid a   boM ishi  h a m  
m u m k in .  T a b iiy   h a ra k a tla rn in g   en g   a so siy  s h a k lla rin i  o ‘rg a n u v c h i 
fiz ik a   f a n id a   a n iq   m a te m a tik   f o r m u la la r   b ila n   ifo d a la n a d ig a n  
q o n u n la r  h a m  a n iq la n g a n .  A rx im e d ,  G .G a lile y ,  I.N y u to n   is h la ri- 
d a n   b o s h la n ib ,  fiz ik a n i  o 'r g a n is h d a   in q ilo b iy   o ‘z g a rish   a m a lg a
o s h d i,  ta b ia t  h o d is a la rin i  o ‘rg a n is h d a  
m a te m a tik   u s u lla r qoM lanila  b o s h la d i. 
A rx im e d   ric h a g la rg a   d o ir   q o n u n la m i 
a n iq la g a n ,  m o d d a la r n in g   z ic h lig in i, 
s o lis h tirm a   ogM rligini  so n li  ra v is h d a  
o 'r g a n ib ,  su y u q lik d a  q a ttiq jis m la m in g  
l.2-rasm.
 
ogMrligi  k a m a y is h i  h a q id a g i  q o n u n n i

k a s h f e tg a n .  G a lile y  v a N y u to n n in g  a sa rla rid a  m e x a n ik  h a ra k a tn in g  
q o n u n la r i  m a te m a tik   ta rz d a   ifo d a la n g a n   v a  m e x a n ik a   fa n in in g  
a s o s la rin i y a r a tg a n .  N y u to n   b u tu n   d u n y o  to rtilis h   q o n u n in i  k a s h f  
e tg a n .  U n in g  m a te m a tik   ifodasi
F   = G M
l  
( U )
r
boM ib,  N y u to n   b u   q o n u n d a g i  —  g ra v ita ts io n   d o im iy   q iy m a tin i 
a n iq la y  o lm a g a n .  B u   d o im iy n in g   d a stla b k i  q iy m a ti  G .K a v e n d is h -  
n in g   la b a r a to riy a   ta jrib a la ri  a s o s id a   a n iq la n g a n .  B u  ta jrib a la r d a  
K a v e n d is h   jis m la r n in g   to rtis h is h   k u c h la r in i  oM chash  u c h u n   b u  
k u c h la m i  m etall sim g a osilgan shayinli to ro z id a  oM chagan. T a jrib a d a  
o 'lc h a n is h i lo z im  b o ‘lg an  g ra v ita tsio n  k u c h la r ju d a  k ic h ik  boM ishiga 
q a r a m a y   s im g a   o silg a n   sh a y in li  ta r o z in i  b u rilis h ig a   o lib   k e lg a n , 
b u rilis h  b u rc h a g ig a   k o ‘ra  j u d a  k ic h ik  k u c h la r  o M ch an g an   va g ra v i­
ta ts io n   d o im iy  a n iq la n g a n .
B u tu n  d u n y o   to rtilish  q o n u riin in g  o c h ilish i  k e y in c h a lik  z a ry a d ­
la r  o ra s id a g i  t a ’sirla s h u v n i  ifo d a lo v c h i  K u lo n   q o n u n in in g   o c h ili-  
s h id a   h a m   m u h im   a h a m iy a tg a   eg a  boM gan.  B ir in c h id a n   e le k tr 
za ry ad larin in g  t a ’sirlashuvi h a m  sh u n g a  o 'x s h a sh  shaklga eg a boMishi 
m u m k in lig in i  k u tis h   m u m k in  e d i,  b u n d a y  fik rla r E p in u s  va  K u lo n  
is h la rid a   to p ilg a n .  I k k in c h id a n   —  ip g a  o silg a n   s h a y in li  se z g ir 
ta ro z id a n   (b u r a lm a  ta ro z id a n )  k u c h siz  e le k tr k u c h la rin i  oM chashda 
h a m   fo y d a la n is h   m u m k in   edi.
F r a n s u z   o lim i  S h a ri  O g y u s te n   K u lo n   b u r a lm a   t a r o z in in g  
m u k a m m a l  s h a k lin i  y a ra td i.  M e ta ll  s im n in g   b u ra lis h id a   v u ju d g a  
k e la d ig a n   k u c h   m o m e n t la r i   b u r c h a k k a   m u ta n o s ib   e k a n lig in i 
isbodadi. T a ro z id a  b u rc h a k  va kuchn i oMchash im koniyatlarini yaratdi. 
E le k tr  k u c h la r in i  oM ch ash   u c h u n   m o s la n g a n   b u   ta ro z i  o ‘s h a   z a - 
m o n   te x n ik a   s a n ’a tin in g   yutugM  e d i.  B u n d a y   m u k a m m a l  q u ro ln i 
y a ra tg a n   o lim ,  u n in g  y o rd a m id a   d u n y o d a   b irin c h i  m a rta   z a ry a d la r 
o ra s id a g i  t a ’s irla s h u v  k u c h la r in i  so n li  ra v is h d a   o ‘rg a n d i.  A w a l b ir 
h il  ish o ra li  z a r y a d la m in g   o ‘z a ro   ita rilis h in i,  s o ‘n g ra   tu rli  ish o ra li 
z a ry a d la r n in g   to r tilis h in i  te k s h ird i.  T a ’sirla s h u v   k u c h in i  m a s o fa - 
n in g   k v a d ra tig a   te s k a ri  bogM iqligini  k o 'p la b   ta jrib a la r  n a tija s id a  
ilm iy  ravishda isb o tla d i.  K u lo n  o ‘z asarlarid a «E lektr m assa» ib orasini

q o ‘lla r  e d i.  Z a r y a d la r d a n   b i n n i n g   q iy m a tin i  o ‘z g a rtirib ,  k u c h  
z a ry a d la rn in g   ikk isin in g   k o 'p a y tm a s ig a  t o ‘g ‘ri  m u ta n o s ib   bogM iqli- 
g in i  isb o tJad i.  B u n in g   u c h u n   ta ro z id a g i  z a ry a d la n g a n   s h a r c h a g a  
h iid d i  s h u n d a y   z a ry a d siz   s h a r c h a n i  te k k iz a r,  s h a r c h a la r   b ir  hil 
b o ‘lg an i  u c h u n   z a ry a d la r  te n g   ik k ig a  b o ‘lin a d i  d e b   h is o b la r  ed i. 
B u ta jrib a la r  1785-yilda n a s h r e tilg an  m a q o la  b ila n  tu g ab ,  m a q o la d a  
« E lek trn in g  fu n d a m e n ta l  q o n u n i»   b a y o n  etilgan di.  B u h a q d a  q u y id a 
y a n a  t o ‘x ta la m iz .
E le k tr  s o h a s id a   ta d q iq o t  o lib   b o rg a n   fa q a t  K u lo n   e m a s d i. 
K u lo n d a n  h a m   a w a l b u  s o h a d a  ta d q iq o t olib  b o rg a n   G .K a v e n d is h , 
m a s a la n ,  « M a s o fa n in g   k v a d ra tig a  te sk a ri  m u ta n o s ib lik »   q o n u n in i 
k a s h f   e tg a n ,  p o te n s ia l,  e le k tr   s ig ‘im i  tu s h u n c h a la r in i  k iritg a n  
e d i.  L e k in   b u   m a ’lu m o tla r   k e y in c h a lik ,  K a v e n d is h   h u jja tla ri 
b o ‘y ic h a  a n iq la n g a n .
2 - § .   Z a r y a d l a r n i n g   s a q l a n i s h   q o n u n i
T a b ia td a g i  e le k tr x o ssa la rg a  eg a  boM gan jis m la r  z a ry a d la n g a n , 
e le k tr  z a ry a d i  b o r   d eb   h is o b la n a d i.  D e m a k   e le k tr  z a ry a d in i,  y o k i 
q is q a c h a   z a ry a d n in g   m a v ju d lig i,  u n in g   e le k tr x o ssa la rig a ,  t a ’sirla - 
sh u v la rig a   q a r a b   s e z ila r  e k a n .  T a b ia td a   ikki  tu rd a g i  z a ry a d la r 
m av ju d lig i  a n iq la n g a n .  B ir  h il  turdagi  z a r y a d la r   о ‘za ro   itarishish 
xossasiga,  tu rli  z a ry a d la r  esa  tortishish  xossasiga  ega.  B u la rd a n  
ta s h q a r i,  n e y tra l,  za ry a d i  n o l  boM gan  j is m la r   h a m   m a v ju d .
N e y tra l  jis m la r n i  is h q a la s h   yoMi  b ila n   z a ry a d la s h   m u m k in . 
M a sa la n ,  s h is h a n i  yung b ila n  ish q a la sa  —  u la r tu rlic h a  z a ry a d la n ib  
q o la d i.  M a k ta b   fizika  d a rslig id a   b u n g a   d o i r k o 'p m i s o l l a r n i   to p is h  
m u m k in .  S h u n is i  q iz iq k i,  b u n d a y   ikki  z a ry a d la n g a n   jis m n i  b ir- 
b irig a   te k k iz ib   q o ‘yib,  y a n a   n e y tra l  h o la tg a   q a y ta rish   m u m k in . 
Z a ry a d la rn in g  b u  x ossalari  m u s b a t va  m a n fiy  s o n la m in g  x ossalariga 
o ‘x s h a y d i.  S h u n in g   u c h u n   ikki  tu rd a g i  z a ry a d la r  b iri  m u s b a t, 
ik k in c h isi  m a n fiy   z a ry a d   d e b   n o m la n g a n .  Z a r y a d la m i  q iy m a tla ri 
h a q iq iy  s o n la r k ab i  q o ‘sh ilish i  m u m k in .  S h u n in g d e k  z a ry a d la rn in g  
s a q la n is h  q o n u n i  m av ju d lig i  a n iq la n g a n .
Z a ry a d la r o ‘rg a n ila y o tg a n  d astlab k i  d a v rla rd a  m a ’lu m  boM m asa 
h a m ,  X X   a srg a   kelib  z a ry a d   —  e le m e n ta r   z a rra la rn in g   x o ssa si

e k a n lig i  m a ’lu m   b o ‘ldi.  F iz ik a d a  j u d a   k o ‘p   u c h r a tila d ig a n   z a r r a   - 
e le k tro n   m a n fiy  z a ry a d li,  p r o to n   e sa   m u s b a t z a ry a d li  z a rra   ( is h o - 
r a la r   ta r i x a n   s h u n d a y   b e lg ila n g a n ,  a g a r   i s h o r a l a r   te s k a r is ig a  
b e lg ila n g a n id a   h a m   fizik a  o 'z g a r m a s   e d i).  P r o to n la r  a to m la r n in g  
y a d r o s id a   j o y la s h g a n   b o ‘lib ,  a t o m l a r n i n g   a jr a lm a s   q is m id ir . 
A to m n in g  y ad ro si  e le k tr o n la r b u lu ti  b ila n  o 'r a lg a n  boM adi v a  a to m  
o d a td a   e le k tr  n e y tra l  boM adi.  A to m   b ir o n   sa b a b g a   k o ‘ra   b itta  
e le k tr o n id a n  a jra lib  q o lsa   —  m u s b a t  z a ry a d la n g a n   io n g a  a y la n a d i, 
b u n i  io n la n is h   d e b   a ta la d i.  B u  ja r a y o n d a   m a n fiy   z a ry a d la n g a n  
e le k tro n   h a m   h o s il  boM adi.  B u   e le k tr o n   h a r a k a tc h a n   boM ib, ju d a  
k o ‘p   e le k tr  h o d is a la r   s h u n d a y   e r k in ,  a to m la r d a n   a jra b   k e tg a n  
e le k tr o n la r b ila n   bogMiq.  M u s b a t  io n   e rk in   e le k tro n   b ila n   b o g ‘la - 
n ib ,  y a n a   aso siy   h o la tig a   —  n e y tra l  h o la tig a   q a y tis h i  m u m k in ,  b u  
h o d is a n i  n e y tra lla n is h ,  yoki  r e k o m b in a ts iy a   h o d is a s i  d e b   a ta la d i. 
M u s b a t  io n la r d a n   ta s h q a ri  m a n fiy   io n la r   h a m   m a v ju d ,  u l a r  a to m  
o rtiq c h a   e le k tro n n i bogMab  o lg a n d a   h o sil  boM adi.
A to m la r b irla s h ib ,  m o le k u la la rn i  h o s il  q ila d i.  U la r n in g   io n la - 
n ish i  h a m   a to m la r  io n la n is h i  k ab i  r o ‘y b e ra d i.
M a k ro s k o p ik  jis m la r n in g   z a ry a d la n is h i  h a m   a to m - m o le k u la -  
la m in g   io n la n is h ig a   o 'x s h a s h   boM adi.  N e y tr a l  jis m d a   m u s b a t  va 
m a n fiy  z a ry a d la r  m iq d o ri  te n g   boM ib,  u m u m iy   z a ry a d   n o lg a   te n g  
boM adi.  N e y tra l jis m   b o s h q a   b iro n  jis m   b ila n   is h q a la n is h i  tu fa y li, 
y o k i  b o s h q a   b ir o n   s a b a b g a   k o ‘ra  e le k tr o n la r in in g   b ir  q is m id a n  
a jra lsa ,  u n d a   e le k tr o n la r  y e tis h m a y   q o ls a ,  jis m   m u s b a t  z a ry a d la - 
n a d i.  J is m d a   o r tiq c h a   e le k tr o n la r  p a y d o   boM sa  —  jis m   m a n fiy  
z a ry a d la n a d i.  Z a r y a d la rn in g   k o ‘c h is h i tu fa y li jis m  y a n a  n e y tra lla - 
n is h i  m u m k in .
E le m e n ta r   z a r r a la r   fiz ik a sid a   e le k tr o n n in g   z a ry a d i  ta b ia td a g i 
e n g   k ic h ik ,  e le m e n ta r   z a ry a d   e k a n lig i  m a ’lu m   boM gan.  U n in g  
m o d u lin i fiz ik a d a   e d e b  b e lg ilan ad i.  E le m e n ta r z a ry a d n in g  q iy m ati
в  =  1.6  1(Г19С
g a   te n g .  B u  y e rd a   С   —  K u lo n ,  S I  b irlik la r  sis te m a s id a g i  z a ry a d  
b irlig i.  H a r   q a n d a y   z a ry a d   e  g a   k a r ra li  boM adi.  Is h o ra n i  h is o b g a  
olib  y o zsa k ,  p r o to n n in g  z a ry a d i  e,  e le k tro n n ik i  —   ek a n .  M a s a la n , 
u g le ro d   a to m  y a d ro s in in g  za ry a d i 6 e   g a te n g d ir,  u g le ro d  a to m in in g

b a rc h a  k im y o v iy  xossalari,  M en d e le y ev  jad v alid ag i  o ‘m i s h u  za ry ad  
b ila n   b o g 'liq .  U s h b u   y a d ro   a tr o f id a   6  ta   e le k tr o n  jo y la s h g a n id a  
n eytral u g le ro d  a to m i  h osil  b o 'la d i.  E le k tro n la r so n i  5  ta  b o ‘lg a n id a  
m u s b a t  z a ry a d lik   io n ,  e le k tr o n la r  so n i  7  ta   b o ‘lsa  —  e  z a ry a d lik  
m a n fiy  io n   h o sil b o ‘lad i.
E le m e n ta r   z a ry a d   e  z a ry a d n in g   ta b iiy ,  ju d a   q u la y   b irlig id ir. 
E le m e n t a r   z a r r a l a r   fiz ik a s id a   z a r y a d n in g   a n a   s h u   b ir lig id a n  
fo y d a la n ila d i.  L e k in   u n in g   q iy m a ti ju d a   k ic h ik   b o ‘lgan i  u c h u n   s i 
b irlik la r s is te m a s id a   b o s h q a   b irlik   С  —  K u lo n   k iritilg a n .  B u n d a y  
b irlik   k iritilg a n   d a v rd a  e le k tro n   h a m ,  e le m e n ta r z a ry a d   h a m  k a s h f  
e tilm a g a n d i.  T a b ia td a g i  h a r   q a n d a y   z a ry a d   e le m e n ta r   z a ry a d g a  
k a rra lid ir:  q  =  N e .
E le m e n ta r  z a rra la r fizik a sid a  e le m e n ta r z a rra la rn in g  b ir-b irig a  
a y la n is h   re a k s iy a la ri  o ‘rg a n ila d i.  M is o l  ta riq a s id a   e le k tr o n   va 
p o z itr o n n in g   t o ‘q n a s h u v  re a k s iy a sin i  k o 'ra y lik .  P o z itr o n   -  b a r c h a  
k o ‘rs a tk ic h la rig a   k o ‘ra  e le k tro n g a   o ‘x sh a sh   z a rra d ir ,  fa q a t  e le k tr 
zaryadi  m u sb a t, e g a  teng.  D e m a k  elektron va p o zitro n  to ‘qn ash g u n g a 
q a d a r   u la r n i n g   t o ‘liq   z a ry a d i  - e  +  e  =  0  b o ‘lg a n .  T o 'q n a s h u v  
p a y tid a   e le k tr o n   h a m ,  p o z itro n   h a m   y o 'q o lib ,  u la r n in g   o 'r n ig a  
ik k ita g a m m a   kvanti h osil b o 'la d i.  G a m m a   k v an tlar  neytral b o 'lg a n i 
u c h u n ,  b u   r e a k s iy a d a   z a r y a d l a r n in g   m iq d o r i  s a q l a n a r   e k a n . 
E le m e n ta r   z a r r a la r  fiz ik a sin in g   b u tu n   ta jrib a s ig a   k o 'r a ,  z a r r a l a r -  
n in g   h a r   q a n d a y   r e a k s iy a la r id a   e l e k t r   z a r y a d la r n in g   u m u m iy  
m iq d o ri  s a q la n a r   e k a n   —  b u   ta b ia t  q o n u n i  e k a n .
M e x a n ik a d a   u c h t a   s a q la n is h   q o n u n i  —  e n e rg iy a ,  im p u ls   v a 
im p u ls   m o m e n t in i n g   s a q la n is h   q o n u n la r i  o ‘rg a n ila d i.  S a q la n is h  
q o n u n la ri  ta b ia tn in g   e n g   m u h im   q o n u n la r id ir ,  u la rn in g   u m u m iy  
s o n i  c h e k la n g a n d ir .  Z a r y a d n in g   s a q la n is h   q o n u n i 
u l a r d a n  
b i r i d i r .  E l e m e n t a r   z a r r a l a r   f i z ik a s id a   z a r y a d n i n g   s a q l a n i s h  
q o n u n in i  tu b   ild iz i  o c h ilg a n .  M a k r o s k o p ik  d u n y o d a   h a m   z a ry a d - 
la m in g   s a q la n is h   q o n u n i  o 'r in li:  y o p iq   s is te m a d a g i z a ry a d la r n in g  
u m u m iy   m iq d o ri  s a q la n a d i.  Z a r y a d la r   m iq d o r in i  q  h a r f i  b ila n  
b e lg ila s a k ,  y o p iq   s is te m a   u c h u n   s a q la n is h   q o n u n i   ikk i  s h a k ld a  
y o z ilis h i  m u m k in :

0 ‘r g a n ila y o tg a n   s is te m a   ta s h q i  m u h i t   b ila n   z a r y a d   a lm a s h a  
o ls a ,  s a q la n is h   q o n u n i d a   b u   a lm a s h is h n i  h is o b g a   o lish   lo z im . 
B u n in g   u c h u n   e le k tr   to k i  tu s h u n c h a s in i   k ir ita m iz .  E le k tr   to k i 
d e b   z a r y a d la r n in g   ta r tib li  h a r a k a tig a   a y tila d i.  T o k   k u c h i  / e l e k t r  
to k in in g   s o n li  oM chovi  b o ‘lib ,  b i r o n   s ir t   o rq a li  v a q t  b ir lig id a  
o ‘t a y o tg a n   z a ry a d   m iq d o r in i  b ild ir a d i.  U s h b u   s irt  s if a tid a   k o ‘p 
h o lla rd a  o ‘tk a z g ic h la rn in g   k o ‘n d a la n g  k e sim i  tu s h u n ila d i.  Z a r y a d ­
n in g  s a q la n is h   q o n u n id a   o ‘rg a n ila y o tg a n   s is te m a n in g  ta s h q i  y o p iq  
s irti  o rq a li  o ‘ta d ig a n   to k   k u c h i  m u h im .  M u s b a t   z a r y a d la r   y o p iq  
s ir td a n   ta s h q a r ig a   c h iq s a   (yoki  e le k tr o n la r   ic h k a r ig a   k irs a )  —  to k  
k u c h i  m u s b a t  h is o b la n a d i.  Z a r y a d la r n in g   b u n d a y   h a r a k a ti  tu fay li 
ic h k a r id a g i  z a r y a d   k a m a y is h i  k e r a k ,  d e m a k   d q / d t <   0  e k a n , 
u la r n in g  y ig ‘in d isi  esa  z a r y a d n in g   s a q la n is h   q o n u n ig a   k o ‘ra  n o lg a 
te n g :
d q /d t  +  I = 0 .  
(1 .1 )
B u  te n g lik  ixtiyoriy siste m a  u c h u n  z a ry a d la rn in g  saq lan ish  q o n u n in i 
ifo d alay d i.  T o k  k u c h i A — A m p e r b irlig id a  o ‘lc h a n a d i, b u n i  [ / ]   =    
ta r z d a   if o d a la n a d i.  F r a n s u z   o lim i  A .A m p e r n in g   is h la ri  b ila n  
m a g n e tiz m   boM im ida ta n ish a m iz .  (1 , l ) g a  k o ‘r a to k  k u c h in in g  birligi 
z a ry a d   b irlig i  b ila n   b o g ‘liq:  A  —  C /s.
B u n d a n   key in g i  m a tn n i  t u s h u n is h   u c h u n   m a te m a tik   ilo v a d a  
k e ltirilg a n   v e k to rla r  alg e b ra si  v a  v e k to r la r   a n a liz i  e le m e n tla r in i 
t o ‘liq   b ilis h   z a ru r.
M a k r o s k o p ik   s is te m a n in g   z a r y a d in i  z a ry a d   z ic h lig i  o rq a li 
ifod alasa boMadi:
p   =  d q / d V 
q  =  \ p d V  
(1 .2 )
v
Z a ry a d   z ic h lig i  b irlik  h a jm d a g i  z a ry a d   m iq d o r in i  b ild ir a d i, b irlig i 
C / m \   Z ic h lik  v aq t o 'tis h i b ila n  o ‘z g a rish i,  fazo n in g  tu rli  q ism la rid a  
t u r l i c h a   bo M ishi  m u m k in ,  y a ’n i  z ic h lik   u m u m iy   h o ld a   t o ‘rt 
a r g u m e n tli  s k a ly a r  fu n k siy a d ir:  p ( x , y , z , t ) .   A rg u m e n tla rd a n   b iri

b o ‘y ic h a   h o sila   h is o b la n s a ,  b u n i  h u su siy  h o s ila  d e y ila d i v a   d /  dx 
ta rz d a  belgilanadi.
(1.1) ten g lik d a v aq t b o 'y ic h a  hosila  ishtirok etadi:  ^   = ^  j
B u   y e r d a   in te g r a l  k o o r d i n a ta la r   b o ‘y ic h a   b a ja r ila d ig a n   a m a l d i r , 
in te g r a lla s h   n a t i j a s id a   k o o r d in a t a la r g a   bogM iq  b o M m a g a n   m i q -  
d o r   h o s il  b o M a d i,  u n d a n   v a q t  b o ‘y ic h a   h o s i l a   t o ‘liq   h o s i l a n i  
ifo d a la y d i.  V a q t b o 'y i c h a   h o s ila n i  in te g ra l  ic h ig a   k iritib  y u b o ris h  
m u m k in ,  ic h k a r id a g i  v a q tg a   bogM iq  boM gan  z i c h l i k  k o ‘p  a r g u -  
m e n t li   f u n k s iy a   b oM gani  u c h u n ,   h o s ila   h u s u s iy   h o s i l a   s h a k l i d a  
y o z ila d i:
n i l
dt 
]y ei 
(1 -3 )
M a k r o s k o p ik  sis te m a d a g i  z a ry a d la r k o ‘p la b   z a ry a d li z a r ra la r- 
d a n   ib o r a t boM adi,  u la r  o d a td a   tin im s iz  issiq lik   h a r a k a tid a   boM adi 
va u la rn in g   o ‘rta c h a   tezlig i  й  =<  Э  >=  0  boM adi.  L e k in   ta s h q i  t a ’s ir 
o s tid a   z a ry a d la r  h a r a k a ti  m a ’lu m   d a ra ja d a   ta r tib la n ib ,  u la rn in g  
o ‘rta c h a   te z lig i  й  n o ld a n   farq li  boM adi.  Z a r y a d la rn in g   ta rtib li 
h a ra k a ti
j   =  p S  
(1 -4 )
to k  zichligini yaratadi.  T o k  zichligi tokka tik b irlik  yuza orqali v aq t bir­
ligida  o ‘tad ig an  zary ad  m iq d o rin i  bildiradi,  birligi  С / ( s  n r )   = A / m 
T o k  zichligi  h a m  u m u m iy  h o ld a  za iy a d   zichligi  kabi t o ‘r t arg u m e n tli 
fiinksiyadir. T o k  zichligi y o rd a m id a  d S   kichik y u za orqali to k  kuchini 
to p ish   m u m k in .  B u m iq d o r y uza va to k  zichligi  o ra sid a g i b u rc h a k k a  
bogM iq  boM gani  u c h u n ,  q u y id a g ic h a   h is o b la n a d i:
d l   =  jdScosd  =  jd S . 
(1-5)
B u   y e rd a   d S   m o d u li  d S  ga,  y o ‘n alish i  esa  bu   y u z a g a   tik   boM gan 
v e k to rd ir.  B u  v e k to r  d S   y u z a n in g   fa z o d a   q a n d a y   jo y la s h g a n in i 
eflfektiv  ta rz d a   ifo d ala y d i. Y u z a b o ‘y ic h a   in te g ra lla rd a  m a k ro sk o p ik  
y u z a   k ic h ik   d S   y u z a la rg a   boMib  c h iq ila d i,  h a r   b ir   y u z a   v e k to r

b ila n   ifo d a la n a d i.  S ir t  y o p iq   b o M g an id a  d S   v e k to rla r  s ir tn in g  
ta sh q a risig a   q a ra y d i.  Y o p iq  sirt o rq a li  t o k  k u c h i  to k  z ic h lig i  o rq a li 
q u y id a g ic h a   ifo d a la n a d i:
I   =  j>]dS 
(1 .6 )
U s h b u   k ito b n in g   o x irid a  e le k tr v a  m a g n e tiz m   k u rsin i  o ‘rg a n ish  
u c h u n   z a r u r   boM gan  v e k to rla r  a lg e b ra s i  v a  v e k to rla r  a n a liz in in g  
ele m e n tla ri  b e rilg a n .  0 ‘q u v c h i  u la m i  t o ‘liq  o ‘rg a n ib  y ok i  ta k ro rla b  
c h iq is h i  z a ru r.
M a te m a tik  ilovada keltirilgan  G a u ss te o re m a s i y o rd a m id a  y o p iq  
sirt b o 'y ic h a   in te g ra ld a n  s h u  sirt b ila n   c h e g a ra la n g a n  h a jm   b o ‘y ic h a  
in te g ra lg a  o ‘tis h   m u m k in :
/   =  j j d S   =  J  diyjdV , 
(1 .7 )
5  
v
-  
djx 
djy 
9jz
dtv  j = ^ £ -  + —Z- 
ч---- - .
dx 
dy 
dz
(1 .3 )  v a  (1 .7 )  la rn i  (1 .1 )  g a  q o ‘ysak :
\ [ ^  + d i v j ^ d V   =  0. 
( L 8 )
Integral h a m m a  v aq t n o lg a ten g lig id a n ,  in teg rallan uvchi funksiya 
n o lg a  ten g lig i  kelib  c h iq a d i:
+  divj  =  0. 
(1 .9 )
B u  te n g l a m a   u z lu k s iz lik   te n g la m a s i  d e b   a t a l a d i.  U z lu k s iz lik  
te n g la m a s i  b irlik   h a jm   u c h u n   z a r y a d n in g   s a q la n is h   q o n u n in i 
ifo d a la y d i.  U n d a g i  b ir in c h i  h a d   b irlik   h a jm d a g i  z a r y a d la r   m iq -  
d o r in in g   o ‘z g a ris h   te z lig in i  b ild ir s a ,  ik k in c h i  h a d   ( d i v j )   b irlik  
h a jm   s i r ti d a n   c h iq a y o tg a n     v e k to r la r   m iq d o r in i,  y a ’ni  to k   k u - 
c h in i  b ild ira d i.
U z lu k s iz lik   te n g la m a s i  fiz ik a n in g   tu rli  b o M im la rid a  u c h ra y d i 
va  b ir o n ta   fiz ik   m iq d o r in in g   (m a s a la n   e n e rg iy a n in g )  s a q la n is h  
q o n u n in i  ifo d a la y d i.

1.1.  Bu  bo'lim da kiritilgan tushunchalam i daftaringizda izohlang.
•  Zaryad;
•  Zaryadning ishorasi;
•  E lem entar zaryad;
•  Zaryad zichligi;
•  Ion;
•  Elektr toki va tok kuchi;
•  Tok zichligi;
•  Zaryadning saqlanish  qonuni;
•  Uzluksizlik tenglamasi;
•  S irte le m e n ti  vektori  d S ,
•  d i v ]   hosilaning  fizik  m a’nosini  bilgan  holda  d i v f   hosilaning
fizik m a’nosini tushuntiring.
1.2.  Bulut  IOC  zaryadga ega.  Bunda manfiy zaryadlar qayoqqa ketgan? 
Bulutda qancha elektron yetishmaydi?
1.3.  Y ashindagi  tok  kuchi  lCM  b o ‘lsa,  IOC  zaryadli  bulut  qan ch a 
vaqtda razryadlanadi?
3 - § .   K u lo n   q o n u n i .  N u q t a v i y   z a r y a d n i n g   e l e k t r  
m a y d o n   k u c h l a n g a n l i g i
E le k tr  z a ry a d la ri  o ra s id a   t a ’s irla sh u v   b o ‘lib,  is h o ra si  b ir  h il 
b o 'l g a n   z a ry a d la r  ita ris h a d i,  tu rli  ish o ra li  z a r y a d la r   to rtis h a d i. 
O .K u lo n   ta jrib a la rig a   k o ‘ra  n u q ta v iy   z a ry a d la r  o ra s id a g i  k u c h  
z a ry a d la r n in g   q iy m a tla rig a   m u ta n o s ib   ( Qq),  u la r  o ra s id a g i  m a s o - 
fa n in g   k v a d ra tig a   2  tesk ari  m u ta n o s ib   ek a n :
F  =  k % .  
(3 .1 )
r~
D e m a k ,  K u lo n   q o n u n i  B u tu n   d u n y o   to rtis h is h   q o n u n ig a   o ‘x s h a s h  
e k a n .  K u c h ,  m a so fa   va  z a ry a d la rn i  b o g ‘lo v c h i  b u   q o n u n   1785- 
y ild a   « E le k trn in g   f u n d a m e n ta l  q o n u n i»   n o m li  m a q o la d a   b a y o n  
e tilg a n .  B u n g a c h a   e le k tr  s o h a s id a g i  iz la n is h la r   fa q a t  k u z a tu v la r 
b ila n   c h e k la n g a n   b o 'ls a ,  K u lo n   o ‘z  iz la n is h la rin i  so n li  ta jrib a la r

b ila n   o lib   b o rd i  v a  e le k tr   s o h a s id a   b ir i n c h i   m iq d o riy   q o n u n n i  
o c h d i.
K u lo n   q o n u n in in g   m u h im lig in i  s h u n d a n   h a m   b ilish   m u m -  
k in k i,  e le k tr o s ta tik a   boM im idagi  b a r c h a   b ilim la r  K u lo n   q o n u n in i 
m a te m a tik  q ay ta  ish lash  b ila n  o lin a d i.
K u lo n  q o n u n id a g i  koeffitsiyent  b irlik la r sistem asi  b ila n  b o g ‘liq. 
S G S E   b irlik la r s is te m a s id a   k  = 1  d e b   h is o b la n ib ,  z a r y a d la r  b irlig i
to p ila d i.  K u c h   ( d i n a   =  g s m  /  s 2 )  v a   m a s o f a   ( s m)   b i r l ik la r id a n  
fo y d a la n ib ,  z a ry a d  b irlig in i  to p a m iz :  \q]  = g l / 2 s m3/ 2  / s  T u s h u n is h  
o s o n   b o ‘lish i  u c h u n   b u   m iq d o rn i  S G S E q— S G S E   z a ry a d   birlig i 
d e b  a ta la d i.  S G S E  b irlik la r s is te m a s id a   b a r c h a  fizik   m iq d o rla r sm,  
g,  s  b irlik la rin in g  k o m b in a ts iy a s i  ta r z id a   ifo d a la n a d i.
S I  x a lq a r o   b ir lik la r   s is te m a s id a   z a r y a d   b irlig i  b o s h q a c h a  
k iritila d i,  к  d o im iy  e sa   tu rli  b irlik la m i  m o sla y d i:
к  =  9 ■
  109аи/  
(3 .2 )
B u  y e rd a   F  —   F a ra d a .  к   n in g   b irlig i  b o s h q a c h a   y o z ilish i  h a m  
m u m k in :  m / F   =  N m 2/ C 2  =  J m / C 2 .  (3 .2 )  ifo da taq rib iy  b o ‘lsa h a m , 
o ‘qu v  ja r y o n id a   q o ‘lla n ish i  u c h u n  y e ta rli  a n iq lik k a   ega. 
к  u c h u n   a n iq   q iy m a t  q u y id a g i  te n g lik la rd a n   to p ila d i:
к  =  1 /4 я е 0, 
е0^0  =  1 / с 2 
(3 .3 )
B u   y e rd a g i 
e
0  v a   /u0  e le k tr  v a  m a g n it  d o im iy s i  d e b   a ta la d i,  с  —  
yoru g M ik n in g  b o ‘sh liq d a g i  te z lig i. Y orugM ik tezlig i  h o zirg i  p a y td a  
j u d a   k a tta   a n iq lik d a   o M c h a n g a n ,  Vo  m i q d o r   e sa   q u y id a g ic h a  
ta n la n g a n :
c  =  (299792458 ± 1 .2 ) m / s ,  
(3.4)
A,  = 4  я  10"7 H / m  
(3 .6 )
к  =  8.9875517 9-109 т / F  
(3 .7 )
K u c h   1  d i n a ,   m a s o f a   1  s m   b o 'l g a n d a   1 S G S E   z a r y a d l a r ­
n in g   t a ’s irla s h u v   k u c h in in g   (3 .7 )  k o e ffits iy e n tn i  qoM lab  h is o b - 
la y lik :

B u   if o d a d a n   z a ry a d   b irlik la ri  o ra s id a g i  m u n o s a b a t  to p ila d i:
С =  2.998 • 109  SG S E q . 
(3 .8 )
(3 .1 )  te n g lik   n u q ta v iy   z a ry a d ­
la r  u c h u n   o 'r in li.  Z a r y a d la r   e le ­
m e n ta r  z a rra la rd a n  ib o ra t b o 'lg a n i-
,   , 
d a  u la r a lb a tta   n u q ta v iy  d eb  h is o b -
3.1-rasm. 
n  
J
la n a d i.  K u lo n  q o n u n i  m a k ro sk o p ik  
z a r y a d l a r g a   q o ‘l l a n i s h i  u c h u n   z a r y a d l a r n i n g   ( z a r y a d l a n g a n  
jis m la r n in g )  o ‘lc h a m i u la r  o ra sid a g i  m a s o fa d a n   k o ‘p  m a rta  k ic h ik  
b o ‘lish i  lo z im .
(3 .1 ) 
ifo d a  b ila n   a n iq la n g a n   k u c h   z a ry a d la rn in g   ik k isig a  h a m  
t a ’sir  e ta d i.  N y u to n n in g   u c h in c h i  q o n u n ig a   k o 'r a ,  b u   k uclolar 
te n g   v a  z a r y a d la m i  b irla s h tiru v c h i  t o ‘g ‘ri  c h iz iq  
b o ' y l a b  
o ‘z a ro  
q a r a m a - q a r s h i  y o 'n a lg a n  b o ‘la d i  (3 .1 -ra s m ).
Z a ry a d la rn in g  b irig a,   z a ry a d - 
g a   t a ’s i r   e t u v c h i   k u c h n i   v e k t o r  
ta rz d a  tasv irlay lik .  О —  k o o rd in a ta  
b o s h i,  rQ  v a   ?  ik k i  z a r y a d n in g  
ra d iu s vek to rlari  b o ‘lsin  (3 .2 -ra sm ). 
Z a r y a d l a r   o r a s i d a g i  
m a s o f a
Ir  -   rQI ,  q  z a ry a d g a   t a ’sir  e tu v c h i
k u c h   z a ry a d la r n i  b irla s h tiru v c h i 
r  - r Q  v e k to r b o ‘y lab  y o 'n a lg a n  
b o ‘lad i.  S h u la rn i  h iso b g a   o lib   K u lo n   k u c h i  v e k to rin i  q u y id a g ic h a  
y o z is h im iz   m u m k in :
- _ k a - ( p - f Q)
~ i T T T  
( 3 -9 )
Г  ~ rQ\
Z a ry a d la r ikkita em as,  k o ‘p ro q  b o ‘lsa,  q za ry adg a b a rc h a  b o s h q a  
n u q ta v iy  z a ry a d la r t a ’sir e ta d i.  U m u m iy  k u c h n i  m e x a n ik a   q o n u n -  
la rig a   k o ‘ra   k u c h la m in g   v e k to r  y ig ‘in d is i  s h a k lid a   y o z is h im iz  
m u m k in :

yoki  e le k tr  k u c h l a r   u c h u n   (3 .9 )  f o r m u la d a n   fo y d a la n s a k :
K o o r d in a ta   b o s h in i 
z a ry a d   tu r g a n   n u q ta g a   jo y la s h tir s a k ,  r  =  0 
b o ‘lib:
^   =  { - ^ 1  ~
f \ q - 
( 3 - 1 2 >
J u m la d a n   t a ’sir  e tu v c h i  z a ry a d   b itta   b o ‘lg a n id a :
F   = - k % q .  
(3 .1 3 )
r
B u   y e r d a   r  —   k o o r d in a ta   b o s h id a n   ( q  z a ry a d d a n )  t a ’s ir  e tu v c h i 
z a ry a d g a  y o ‘n a lg a n  v ek to r.
T a ’s ir e tu v c h i z a ry a d  b itta  boM g an id a  k o o rd in a ta  b o s h in i  s h u  
t a ’s ir  e tu v c h i  Q  z a ry a d g a   h a m  jo y la s h tir s a   b o ‘la d i,  b u n d a   rQ  =  0 
b o ‘lib ,  (3 .9 )  g a  a s o s a n
F   =  k % t j  
(3 .1 4 )
r
b o ‘ladi.
Y o z ilg a n  fo rm u la la r k u c h n in g  m o d u lin ig in a  e m as,  y o ‘n a iis h in i 
h a m   h is o b la s h   im k o n in i  b e ra d i.
S h u n d a y   q ilib ,  u m u m iy   h o ld a   (3 .1 1 )  f o r m u la ,  b itta .  t a ’s ir  
e tu v c h i  z a ry a d   u c h u n  (3 .9 )  o 'r in li.  K o o r d in a ta  b o s h in i  q z a ry a d g a  
jo y la s h tir ils a   (3 .1 2 )  fo r m u la ,  b itta   t a ’s ir   e tu v c h i  z a ry a d   u c h u n
(3.13)  o ‘rinli  e k a n . T a ’sir e tu v c h i z a ry a d  b itta  boM ganida  k o o rd in a ta  
b o s h in i  s h u   t a ’s ir  e tu v c h i  z a ry a d g a  jo y la s h tir ib ,  (3 .1 4 )  f o r m u la d a n  
fo y d a la n sa  b o 'la d i.
*  *  *
Z a r y a d la r n in g  t a ’sirla sh u v i  u la r  o ra s id a  t a ’sirla s h u v n i  u z a tu v -  
c h i  m a te r iy a   b o rlig id a n   d a r a k  b e r a d i,  u   e le k t r  m a y d o n i d e b   n o m -  
la n a d i.  M a y d o n n in g   m o d d a d a n   a s o s iy   fa rq i  s h u n d a n   ib o r a tk i, 
m a y d o n  o d a td a  fa z o d a  c h e k la n m a g a n  boMadi v a  m o d d a  o rq a li o ‘tib  
k e ta v e ra d i,  m a y d o n n in g   e le k tr o n ,  a to m   k a b i  k ic h ik   e le m e n tla r i

( g ‘is h tla r i)   b o M m ay d i.  E le k tr   m a y d o n n i n g   m a v ju d lig i  u n in g  
z a ry ad larg a  t a ’sir etish ig a q a ra b  sez ila d i.  M o d d a n in g   m a ssa , tezlik , 
im p u ls ,  e n e r g iy a ,  te m p e r a tu r a   k a b i  k o 'p l a b   x a r a k te r is tik a la r i 
boM gani  k a b i,  e le k tr  m a y d o n n in g   h a m   e le k tr   m a y d o n   k u c h la n - 
g a n lig i  Ё   va  in d u k siy a si  D ,  m a y d o n  p o te n sia li  cp,  energiya zichlig i 
w E  x arak teristik alari  m avjud.  M a y d o n  im p u ls v a im p u ls m o m e n tig a  
h a m  ega boMadi.  F iz ik a n in g   m e x a n ik a  boM im ida g ra v ita tsio n   m a y ­
d o n la r b ilan   ta n ish g a n siz .  E n d i  esa  elek tr,  s o ‘n g ra  m a g n it m a y d o n ­
la rn in g   x o ssa la ri  o ‘rg a n ila d i.  E le k tr v a  m a g n it  m a y d o n la r  y a g o n a  
e le k tr o m a g n it  m a y d o n n in g   ikki  q is m id ir.
E le k tr  m a y d o n ig a   k iritilg a n   q  z a ry a d g a   t a ’s ir  e tu v c h i  k u c h  
  b u   z a ry a d n in g   q iy m a tig a   m u ta n o s ib   boM adi:
K u c h   b ila n   z a ry a d n i  bogM ovchi    v e k to r  e le k tr  m a y d o n in in g  
en g   m u h im   x a ra k te ris tik a s i  boM ib,  e le k tr  m a y d o n   k u c h la n g a n lig i 
v e k to ri  d e b   a ta la d i.  Y u q o rid a g i  (3 .1 1 )  f o r m u la g a   a s o s a n   n u q ta v iy  
z a r y a d la r   s is te m a s in in g   m a y d o n   k u c h la n g a n lig in i  y o z is h im iz  
m u m k in :
B u  y erd a  r  —   m a y d o n   iz la n a y o tg a n  n u q ta n in g ,  r,  —   z a ry a d la rn in g  
ra d iu s v e k to rla rid ir.  (3.16)  ga k o 'r a  u m u m iy  m a y d o n  ay rim   z a ry a d ­
la r  m a y d o n la r in in g   yigM ndisiga  te n g   e k a n :
Bu  te n g lik  s u p e r p o z its iy a   p rin s ip in i  ifo d a la y d i.  U n g a  k o ‘ra  toMiq 
m a y d o n   a y r im   m a y d o n la r n in g   v e k to r   yigM nd isiga  te n g .
B itta   z a ry a d n in g   m a y d o n   k u c h la n g a n lig i,  a g a r  k o o rd in a ta  
b o sh in i sh u   za ry a d g a  jo y la s h tir s a k ,  q u y id a g ic h a   ifo d a la n a d i:
F   =  Eq
(3 .1 5 )

Ir  - I-
(3 .1 6 )
(3 .1 7 )
E   =  k Q   r  /  r 
B u  ifo d a n in g   m o d u li  E   =  k Q  /  r   g a  te n g .

M a k r o s k o p ik   z a r y a d la r   m a y d o n in i  h is o b la s h d a   h a m   (3 .1 5 ) 
f o r m u la g a   a s o s la n is h   m u m k in .  M a k r o s k o p ik   z a ry a d la r n i  h a jm iy  
z ic h lik   p  (b irlig i  C /m 3),  sirt  z ic h lig i    (b irlig i  C / m 1),  y o k i  c h iz iq li 
z ic h lik   X  (b irlig i  C /m )  b ila n   x a ra k te rla s h   m u m k in .  U n d a   p d V , 
a d S ,  X d l  ifo d a la r  c h e k s iz   k ic h ik   o ‘lc h a m li  h a jm d a g i  z a r y a d la r n i 
b ild ira d i.  (3 .1 6 )  ifo d a d a   n u q ta v iy   z a r y a d n i,  m a s a la n ,  p d V  ifo d a  
b ila n ,  y ig ‘in d in i  in te g ra l  b ila n  a lm a s h tir ib ,  u z lu k s iz  ta q s im la n g a n  
z a ry a d la r  m a y d o n in i  y o z is h im iz   m u m k in :
B u  y e r d a   d V ' =  d x 'd y 'd z '
Z a r y a d la r m u h it  ic h id a   t a ’s irla s h a y o tg a n   b o ‘lsa,  t a ’sirla sh u v g a  
m u h itn in g   h iss a s in i  h is o b g a   o lish   lo z im   (7 -§ ).
K e y in g i  b o ‘lim la r d a   e le k tr  m a y d o n in i  h is o b la s h n in g   b o s h q a  
im k o n iy a tla ri  h a m   k o ‘riladi.
U s h b u   b oM im da  e le k tr  m a y d o n   k u c h la n g a n lig i  m a y d o n n in g
z a ry a d g a  t a ’siri  o 'lc h o v i s ifa tid a  k iritild i.  L ek in   Ё   m iq d o r  b u n d a n  
k a tta r o q   a h a m iy a tg a   eg a b o 'lib ,  u n i  o ‘rg a n ish   d a v o m   e ta d i.
S a v o l  va  m a s a la la r
3.1.  Yangi tushunchalarni daftaringizda ta ’riflang:
•  K ulon  qonuni;
•  k ,  e0,  /
j
0,  с  —  doim iylar;
•  E le k tr  k u c h la m in g  y o 'n a lis h i  h aq id a  n im a  d ey a  olasiz?
•  E le k tr m a y d o n in in g   q a n d a y  x a ra k te ris tik a la ri  m av jud ?
•  M ak ro sk o p ik  z a ry ad larn in g   q a n d a y  x a ra k te ristik a la rin i  bilasiz?
3.2.  Z ary ad lar sirt b o ‘yicha jo y lash g an d a m aydon  q an d ay  h iso b la­
nadi?  Z a ry a d la r ch iziq   b o 'y ic h a  jo y la n sa c h i?
3.3.  Superpozitsiya  prinsipi kuchlam ing vektor yig'indisini hisoblash 
qoidasiga teng kuchli ekanligini isbotlang.
3.4.  T o m o n lari  a  b o 'lg an   kvadratning  u chlarid a  bir  hil  q zaryadlar 
joylashgan.  U larning  har biriga t a ’sir etuvchi k uchni toping.
(3 .1 9 )

s h id a   tu rg an   b o ‘lsin,  sh u   n u q tad ag i  m a y d o n  
^
kuchlanganligini  hisoblaymiz,  ya’ni  r  =  0  bo'lsin. 
B oshqa  z a ry a d la rn in g   ra d iu s  v ek to rla rin i  y o z a - 
m iz:
i\  = ia, 

Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling