Tayyorladi: 102(kechki)-guruh talabasi akramova charosxon

REFERAT
TAYYORLADI:102(KECHKI)-GURUH TALABASI AKRAMOVA CHAROSXON

MAVZU:PSIXOLOGIYA FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI

REJA:

1. 
   Yosh psixologiyasi fanining predmeti.
   
2. 
   Yosh psixologiyasi fanining nazariy va amaliy vazifalari.
   
3. 
   Psixik rivojlanish determinatsiyasi muammosi.
   
4. 
   Yosh psixologiyasining asosiy tushunchalari.
   

Hozirgi davrda mamlakatimizda, shu jumladan xalq maori- fi tizimida amalga oshirilayotgan o‘zgarish1ar o‘qituvchilar, bar- cha pedagoglar oldiga o‘quvchining bilimlarni yuksak darajada o‘z1ashtirishi; o‘quvchilar mustaqil tafakkurini, ular aktivligini rivojlantirish; ularda yuksak axloqiy sifatlarni tarblyalash; ular- ning tafakkur, muloqot, o‘qish, mehnat qilishga bo‘1gan qobili- yatlarini taraqqiy ettirish kabi murakkab na mas’u1iyat1i vazi- falarni qo‘ymoqda.
Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun faqat pedagogi- ka fanining nazariy asoslarini, har bir o‘qituvchi predmetni o‘qi- tish metodikasini, maktab o‘quvchi1arining fiziologiyasi asoslari, maktab o‘quvchi1ari gigiyenasi asoslarinigina bilish emas, balki ma’1um darajada psixologik bilimlarga ham ega bo‘lish lozim.
Har bir pedagog ma’1um darajada psixolog ham bo‘1ishi talab eti- ladi, chunki ular har biri faqat o‘ziga xos bo‘1gan, turli yoshda- gi, turli individual xususiyatlarga ega bo‘1gan o‘quvchi1ar bilan ish olib boradi.
Har bir bola faqat o‘ziga xos bilish faoliyati, iroda, xarakter, xulq—at or xususiyatlariga ega. Maktabdagi ta’lim-tarbiya berish jarayonida mana shu xususiyatlarni bilish va shunga asoslanib ularga individual munosabatda bo‘1ish lozim. Mana shularni hisobga olgandagina, har bir pedagog o‘zining asosiy vazifa- si, ya’ni yosh a lodga ta’lim-tarbiya berish ishini muvaffaqiyat- li amalga oshiradi.
Shuning uchun ham psixologiya fanining alohida sohalari bo‘1mish yosh va pedagogik psixologiya asoslarini chuqur bilish har bir pedagog uchun muhim hisoblanadi.
Psixologiya fanining bir qator tarmoqlari, sohalari mavjud. Ular orasida yosh psixologiyasi alohida ahamiyatga ega. Yosh psixologiyasi psixik rivojIanish, shuningdek, bolalik, o’smirlik, o‘spirin1ik, yetuklik na qarilik da rida shaxs taraqqiyotining xusu- siyatlarini o‘rganadi. Juda ko‘p fundamental tadqiqotlar o‘tkazil- ganligiga qaramay, bugungi kunda inson psixikasini uning butun hayotiy yo‘1i bosqichlarida rivojlanish xususiyatlarini yaxlit holda tavsiflashga erishilmagan.
Yosh psixologiyasi har bir yosh davrining qaytarilmas xususi- yatlarini, yillar o‘tgan sari, asta-sekinlik bilan bola qanday qilib inson bo‘1ib shakllanishi, shaxs sifatida o‘zini ijtimoiy munosa- batlarda namoyon qilishi, kasb tanlashi, muloqot jarayonida o‘zining erk, huquq va majburiyatlariga intilishi, qanday qilib se- vishi, ishonchli do‘st bo‘1ib tarkib topishi, o’zi va boshqalar uchun mas’u1iyatni his qilishi kabi jihatlarni tadqiq etadi.
Bilimlarning har bir sohasi o‘ziga xos nomlanishga ega. Le- kin ba’zi bir bilimlar sohasi bir necha nom bilan ham atalishi mumkin. Masalan, yosh psixologiyasini boshqacha qilib, rivoj- lanish psixologiyasi deb nomlash mumkin. Ammo bu yerda ay- nan bitta yoki bir-biriga mazmun jihatdan juda yaqin bo‘1gan bilimlar sohasi ko‘zda tutiladi va inson xulq-atvori, psixik rivoj- lanishning yosh xususiyatlari to‘g‘risida fikr yuritilmoqda. Rus psixologi R.S.Nemov asarlarida ular sinonim sifatida qo‘11ani1adi.
Yosh psixologiyasining o‘rganish obyekti — ontogenezda normal, sog‘1om insonning o‘zgarishi va rivojlanishidir.
Yosh psixologiyasining predmeti — rivojlanishning yosh davrlari, bir yosh davridan keyingisiga o‘tishning sabablari, mexanizmlari, ontogenezda psixik rivojlanish, yo‘na1ishlari, tempi, tendensiyalari va umumiy qonuniyatlaridir.
Yosh psixologiyasi turli xi1 yosh davrlarining psixologik xusu- siyatlariga e’tibor beradi. Rivojlanish psixologiyasi — inson psixo- logiyasining yosh jihatdan qayta tuzilishi qonunlari haqidagi bilimlar sohasi. Yosh psixologiyasini rivojlanishdan tashqarida, o‘zgarmas deb qarash mumkin emas. Xuddi shunday, rivojla- nishni yosh xususiyatlarini ajratib ko‘rsatmasdan tasavvur qilib bo‘1maydi.
Yosh psixologiyasining bir qator muammolarini ajratib ko‘rsa- tish mumkin.

1. 
   Inson psixik xususiyatlari va xulq-atvori rivojlanishining or- ganizm va muhitga bog‘1iq1igi muammosi.
   
2. 
   Insonning rivojlanishiga stixiyali ta’1im va tashkil etilgan ta’1imning ta’siri muammosi.
   

Layoqat va qobiliyatlarning o‘zaro munosabati muammosi.
Bir tomondan psixik rivojlanish organizmga, ya’ni inson or- ganizmining anatomik-fiziologik tuzilishiga bog‘1iq. Nerv sis- temasi va miyaning insoniy tuzilishi uni ong egasi, nutq va yuqori darajadagi intellekt sohibi sifatida rivojlanishiga imkon beradi.
Nasliy yo‘1 bilan yoki jiddiy kasallik oqibatida yuzaga keluvchi organizm anatomik-fıziologik holatidagi buzilishlar psixik taraq- qiyotga ta’sir etishi va rivojlanishdan orqada qolishga olib keli- shi mumkin.
Bolaning miyasi yetilib bo‘1maguncha unda ver bal nutqni va u bilan bog‘liq bo‘1gan qobiliyatlarni shakllantirish mumkin emas.
Ikkinchi tomondan, organizmning psixik rivojlanishi muhitga ham bog‘1iq. Chunki psixik taraqqiyotga ta’lim-tarbiyaning ta’si- ri juda beqiyos. Biroq, psixik taraqqiyotning u yoki bu bosqichida bu omillardan qaysi biri ko‘proq ta’sir etishini aniq aytish giyin.
Stixiyali ta’lim-tarbiya maxsus ta’1imiy maqsadlarsiz, hech qanday dasturlarsiz, insonning jamiyatda boshqa kishilar bilan munosabatlari natijasida amalga oshadigan ta’lim-tarbiya. Tash- kil etilgan ta’lim-tarbiya esa maqsadga qaratilgan holda maxsus ta’1imiy tizimda olib boriladigan ta’lim-tarbiyadir.
Shak-shubhasiz, inson stixiyali va tashkil etilgan ta’sirot1ar os- tida psixologik jihatdan taraqqiy etadi, lekin ulardan qay biri in- son xulq-atvoriga kuchliroq ta’sir etishi masalasi muammoligi- cha qolmoqda.
Keyingi muammo — layoqat va qobiliyatlarning o‘zaro mu- nosabati masalasidir. Bolaning qobiliyatlari rivojlanishiga ta’sir etuvchi layoqatlarning o‘zi nima? Layoqatlar tarkibi faqat orga- nizmning nasliy xususiyatlari bilan bog‘liqmi yoki uning tarkibiga insonning orttirilgan xulq-atvor va psixik xususiyatlarini ham kiritish mumkinmi? Bola qobiliyatlarining taraqqiyoti ko‘proq mavjud layoqatlarga bog‘1iqmi yoki unga to‘g‘ri tashkil etilgan ta’lim-tarbiyaning ta’siri kuchliroqmi? kabi savollar hanuzgacha to‘1a-to‘kis o‘z yechimini topmagan.
Yosh psixologiyasi psixika va xulq-atvorda bir yosh davri- dan ikkinchisiga o‘tishda yuzaga keladigan miqdoriy hamda si- fatiy o‘zgarish1arni o‘rganadi. Odatda bu o‘zgarish1ar hayotning muayyan bosqichlarini, bir necha oydan (go‘dak1ik davri) to bir qancha yillarni (katta yosh davrida) qamrab oladi. Ushbu o‘zga- rishlar «doimiy ta’sir etib turuvchi» omillar — biologik yetilish hamda inson organizmining psixofiziologik holati, uning inson- ga xos bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar tizimida tutgan o‘rni, in- tellektual hamda shaxs rivojlanishida erishgan darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Psixika va xulq-atvorda yuzaga keladigan bu turdagi yosh- ga xos o‘zgarish1ar evolutsion o‘zgarish1ar deb ataladi. Evolutsion o‘zgarish1arda miqdoriy va sifatiy qayta qurishlar nisbatan sekin- lik bilan amalga oshadi.
Nisbatan qisqa vaqt ora1ig‘ida jadal yuz beradigan chuqur o‘zgarishlarni revolutsion o‘zgarish1ar deb atash mumkin. Revo- lutsion o‘zgarish1ar odatda bir yosh davrining tugallanishi, ik- kinchi yosh davrining boshlanishi arafasida ro‘y berib, yosh tara- qqiyotining inqirozlari bilan bog‘1iq bo‘ladi. Yosh taraqqiyotidagi inqirozlar va ular bilan bog‘1iq bo‘1gan psixika sa xulq-atvorda ro‘y beradigan revolutsion qayta (qurishlar) tuzilishlar yoshni davrlarga ajratishning asoslaridan biri sifatida qaralishi mumkin.
Rivojlanish belgilaridan biri bo‘1gan yana bir turdagi o‘zgarish-
lar aniq bir ijtimoiy vaziyatning ta’siri bilan bog‘1iq bo‘1ib, ularni situatsion (ya’ni vaziyat bilan bog‘1iq bo‘1gan) o‘zgarish1ar deb atash mumkin. Bunday o‘zgarish1ar inson xulq-atvori va psixi- kasida tashkil etilgan yoki maxsus tashkil etilmagan ta’1im-tarbi- ya ta’sirida vujudga keladi.
Evolutsion va revolutsion o‘zgarish1ar odatda barqaror ham- da qaytarilmas bo‘1ib, sistematik mustahkamlashni talab qilmay- di. Situatsion o‘zgarish1ar beqaror, o‘zgaruvchan, ularni mashqlar orqali mustahkamlash talab qilinadi. Evolutsion va revolutsion o‘zgarish1ar inson psixologiyasini shaxs sifatida qayta o‘zgartirsa, situatsion o‘zgarish1arda xulq-atvorning ba’zi ko‘rinish1ari, bilim, malaka va ko‘nikma1ar hosil bo‘ladi.
Yosh psixologiyasining predmeti — inson psixikasining yosh jihatdan taraqqiyoti, psixik jarayorilar hamda inson shaxsi xislat- larining ontogenezini o‘rganishdan iborat.

1. 
   Yosh psixologiyasining umumiy vazifalari sifatida quyidagilarni
   

ko‘rsatish mumkin:

1. 
   psixik jarayonlarning, bilimlarni o‘z1ashtirishning yosh im- koniyatlarini tadqiq qilish;
   
2. 
   shaxs rivojlanishining muhim omillarini o‘rganish;
   
3. 
   psixik taraqqiyotning umumiy qonuniyatlarini hamda bos- qichlarini tadqiq etish;
   

har bir yoshning psixologik va individual xususiyatlarini o‘rganish.
Yosh psixologiyasining asoslarini bilmay turib, ta’1im-tarbiya- ning hech qanday nazariy hamda amaliy masalalarini muvaffaqiyatli hal qilib bo‘1maydi.
Yosh psixologiyasining nazariy vazifalari:

• 
  insonning butun hayot yo‘1i davomida psixik taraqqiyo- ti manbalari, mexanizmlari va harakatga keltiruvchi kuchlarini o‘rganish;
  
• 
  ontogenezda psixik riYojlanishni davrlashtirish;
  
• 
  psixik jarayonlar kechishining yosh xususiyatlarini va qo- nuniyatlarini o‘rganish;
  
• 
  turli yosh davrlarida bilimlarni o‘z1ashtirish, turli faoliyat- larni amalga oshirish qonuniyatlari, xususiyatlari va imkoniyat- larini aniqlash;
  
• 
  turli yosh bosqichlarida shaxs rivojlanishini tadqiq qilish. Yosh psixologiyasining amaliy vazifalari:
  
• 
  psixik funksiyalarning yosh normalarini aniqlash, inson- ning ijodiy potensialini va psixologik zaxiralarini ishga tushirish;
  
• 
  bolalarning ruhiy salomatligini va psixik taraqqiyotning ke- chishini tizimli nazorat qilish xizmatini tashkil etish, ota-ona- larga muammoli vaziyatlarda yordam ko‘rsatish;
  
• 
  yosh va klinik diagnostika;
  
• 
  inson hayotining inqirozli davrlarida yordam ko‘rsatish, psixologik qo‘llab-quvvatlash funksiyasini bajarish;
  

uzluksiz ta’lim tizimda o‘quv jarayonini optimal tashkil etish.
Ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri, ilmiy asosda tashkil qilish uchun ta’1im jarayonining o‘ziga xos psixologik qonuniyatlarini, ya’ni bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini, ko‘nikma va malaka- larni, faol, mustaqil hamda Jjobiy tafakkur jarayonlarini tarkib toptirishni yaxshi bilish lozim bo‘1adi. Psixolog L.S.Vigotskiy ko‘rsatib o‘tganidek, ular ma’1um hodisalarga nisbatan o‘z1ari- ning kundalik hayotdagi oddiy tushunishlari bo‘ladi. Bu esa ilmiy tushunchalarning tarkib topishiga ma’1um darajada ta’sir qiladi.
Bundan keyin, tushunchalarni tarkib toptirishda hissiy negizga qay darajada tayanish lozimligini, qaysi paytda ko‘rgazma1i1ikdan va yakka hodisalardan qutulib, mavhumlik hamda umumiylikka o‘tish maqsadga muvofıqligini bilish kerak.
Shuning bilan birga ko‘rib va eshitib idrok qilish xususiyatlarini hamda ularning o‘zaro muno- sabat xarakterini bilish kerak. O‘tilgan materiallarni qanday yo‘1 bilan psixologik jihatdan samarali qilib mustahkamlash mum- kin? O‘quvchiga savolni qanday berish mumkin: umumiy qilibmi yoki konkret shakldami? Bir xi1 savollarni beraverish to‘g‘rimi? Yordamchi savollarning roli qanday? (Psixologiyada shu narsa ma’1umki, javob beriladigan savolning ifodalanishiga ham bog‘1iq bo‘1adi.)
Pedagogik psixologiyani bilish tarbiya ishlarida ham zarurdir.
Shaxs tarkib topishi jarayonining psixologik qonuniyatlarini, jumladan, axloqiy odatlar va ishonch-e’tiqod tarkib topishining qonuniyatlarini bilmay turib, to‘g‘ri tarbiya berish mumkin emas.
Ma’lum yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlarini bil- may turib, ularga maqsadga muvofiq ravishda ta’1im va tarbiya berib bo‘1maydi. Bolaning har bir yoshi o‘z qiyinchiliklariga ega bo‘1adi va o‘ziga nisbatan maxsus munosabatda bo‘1ishni talab qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarga nisbatan psixologik jihatdan to‘g‘ri keladigan va yaroqli bo‘1gan narsa, ko‘pincha o‘smir1arga nisbatan yaroqsiz va xato bo‘1ishi mumkin. Biroq o‘qituvchi, tarbiyachi shunchaki ma’1um yoshdagi o‘quvchi bi- lan emas, balki konkret bir o‘quvchi bilan, individual shaxs bi- lan ishlaydi. O‘quvchining bilishi mutlaqo zarur bo‘1gan indivi- dual farqlar bitta yosh doirasida nihoyat darajada katta bo‘1adi.
Ta’1im va tarbiya jarayonida individual munosabatda bo‘1ishning sharti o‘quvchining psixologik xususiyatlarini har tomonlama va chuqur bilishdan iboratdir. Bu narsa o‘quvchining ruhiy dun- yosidan xabardor bo‘1a bilishni, psixologik jihatdan to‘g‘ri kuza- tish tashkil qila bilishni va tabiiy eksperiment uyushtirishni bi-
lishni taqozo qiladi.
Mana shu yuqorida ko‘rsati1gan qonuniyatlarning hammasini bilish o‘z-o‘zicha hali ta’lim-tarbiya ishlarida muvaffaqiyatning garovi bo‘1a olmaydi. Lekin juda ko‘p xatolarning oldini olish imkonini beradi, chunki bu qonuniyatlar o‘qituvchini ko‘r-ko‘ro na harakat qilish zaruratidan qutqaradi. Demak, pedagogik psi- xologiyaning mohiyatini bilish har bir pedagogga ta’lim-tarbiya jarayonini samarali amalga oshirish uchun zarur.
Yosh va pedagogik psixologiyaning birligi yosh va pedagogik psixologiya o‘rganadigan obyektning umumiyligidadir. Bu ikkala fanning o‘rganish obyekti — bolalar, o‘smir va o‘spirinlar bo‘1ib, yosh psixologiyasi ularni yosh taraqqiyoti bo‘yicha o‘rgansa, pedagogik psixologiya tarbiyalanuvchi yoki ta’lim oluvchi sifati- da, ya’ni pedagogning ta’lim-tarbiya jarayonida biror maqsadga qaratilgan ta’siri sifatida o‘rganadi.
Ma’1umki, muayyan yoshdagi bolalarning psixologik xususi- yatlarini bilmay turib, ularga maqsadga muvofiq ravishda ta’lim va tarbiya berib bo‘1maydi. Bolaning har bir yoshi o‘z qiyinchi- liklariga ega bo‘ladi va o‘ziga nisbatan maxsus munosabatda bo‘lishni talab qiladi.
Ta’1im va tarbiya jarayonida individual munosabatda bo‘1ish- ning sharti o‘quvchining psixologik xususiyatlarini har tomonla- ma va chuqur bilishdan iborat. Bu esa o‘quvchining psixik dunyo- sidan yaxshi xabardor bo‘1ishni, psixologik jihatdan kuzatishni to‘g‘ri tashkil qila olishni va tabiiy eksperiment uyushtirishni bi- lishni taqozo qiladi.
Pedagogik psixologiya ham, yosh psixologiyasi ham umumiy psixologik qonuniyatlarni ochib beradigan psixik jarayonlarni, psixik holatlarni va shaxsning individual psixologik xususiyatla- rini o‘rganadigan fan — umumiy psixologiyaga asoslanadi.
Lekin yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya pedagogik jarayonni tashkil qilish uchun tayyor retsept yoki tavsiyanoma- lar berishni da’vo qilmaydi. Yosh va pedagogik psixologiyaning materiallari va xulosalaridan ta’lim-tarbiya ishlarini to‘g‘ri tash- kil qilishda foydalaniladi. Bu haqda rus pedagogi K.D. Ushinskiy ham ta’kid1ab o‘tgan edi:
«Biz pedagoglarga unday yoki bunday qilinglar deb aytmay- miz, ammo biz ularga o‘zingiz boshqarmoqchi bo‘lgan psixik hodisalarning qonunlarini o‘rganing va bu qonunlarga amal qi ling hamda ularni tatbiq qilmoqchi bo‘1gan sharoitlarini hisobga olib ish qiling, deb aytamiz».
Bolalarning psixik jihatdan o‘sishida ta’1im va tarbiya g‘oyatda muhim ahamiyatga ega ekanligi XIX asrlarning o‘rta1aridan tobo- ra ko‘p ta’kid1ana boshlandi. Bolalar psixikasining o‘sishi bilan ta’1im va tarbiyaning o‘zaro munosabati haqidagi masalalarni hal etishga urinayotgan nazariyalar hozir ko‘p topiladi. Hozirgi peda- gogika va psixologiyada shu masalaga doir uch xi1 nazariya bor. Ulardan birida ta’lim-tarbiya va taraqqiyot jarayonlari bir-biridan mustaqil mavjuddir, degan g‘oya olg‘a suriladi. Ikkinchi nazariya- da ta’lim-tarbiya ayni vaqtda taraqqiyotdir, ya’ni ta’lim bilan taraq- qiyotning o‘rtasida asos e’tibori bilan sezilarli tafovut yo‘qdir, deb da’vo qilinadi. Nihoyat, uchinchi xi1 nazariya bo‘yicha ta’1im-tar- biya va taraqqiyot jarayonlari, garchi boshqa-boshqa jarayonlar bo‘1sa ham, bir-biriga mos kelar va bir-biriga ta’sir o‘tkazar ekan.
Ta’1im va psixik o‘sish bir-biridan mustaqildir, degan nazari- yaning namoyandalari ta’1im va psixik o‘sishni bir-biriga duch kelmaydigan ikkita parallel jarayon deb hisoblaydilar. Bu nazari- yaning namoyandalari aqliy qobiliyatni aniqlash uchun dastlabki testlarni vujudga keltirgan edilar (Bine va Simon). Bu namoyan- dalar va ularning hozirgi izdoshlari aqliy qobiliyat «tug‘ma» bo‘1ib, unga ta’lim ham, muhit ham ta’sir etmaydi, degan fıkrga asosla- nadilar. Ta’1im va psixik taraqqiyot bir-biridan mustaqil, degan nazariya amalda ta’lim-tarbiya ishlarining hammasini bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olmasdan tuzishga olib keldi.
Ta’1im va psixik o‘sish bir-biriga mos keladigan nazariyaning
namoyandalari (amerikalik psixologlar Djeyms, Torndayk va ing- liz psixologi Makduga11)ning da’vo qilishicha:

1. 
   ikkala jarayon bir-biriga yaqin va parallel holda boradi — ta’lim-tarbiya bilan psixik o‘sish qadam-baqadam boradi;
   

ta’1im va psixik o‘sish bir vaqtda amalga oshadi. Bu naza- riya ikki jarayonni aralashtirib, bir-biriga tenglashtirib qo‘ya di. Bu ta’1im jarayoni o‘rgani1sa, psixik o‘sish jarayoni ham o‘rgani1gan bo‘1adi, degan xulosaga olib keladi. Bu nazariya bir tomonlama nazariya bo‘1ib, butun e’tiborni bilish faoliya- tiga qaratadi-yu, bola shaxsining hissiyoti va irodasini e’tibor- ga olmaydi. Odam ongining roli, inson shaxsini tarkib toptiruv- chi ijtimoiy hayot va amaliyotning roli kamsitiladi yoki inkor qilinadi.
Ta’lim-tarbiya va psixik rivojlanish garchi har xi1 jarayon bo‘1sa-da, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yi1adigan jarayonlardir, degan uchinchi nazariyaning namoyandasi — Koffkadir. Bu na- zariya dastlabki ikki nazariyani birlashtirishga urinadi, nerv sis- temasining yetilishi va o‘qitish jarayonlarining o‘zaro bog‘la- nishini va bir-biriga ta’sir etishini aniqlamoqchi bo‘ladi. Nerv sistemasining yetilish jarayoni bolani o‘qishga tayyorlaydi va o‘qiy oladigan qilib qo‘yadi, deb e’tirof etadi. O‘qitish esa, o‘z navbati- da, nerv sistemasining yetilish jarayonini kuchaytiradi va oldin- ga suradi, deydi. Bu nazariya ikki jarayonning bir qadar o‘zaro bog‘1angan1igini ta’kid1ashi bilan oldinga qarab bir qadam qo‘ya- di. Ammo bu o‘zaro bog‘1anishni abstrakt ravishda, ijtimoiy ta- rixiy hayot sharoitining ta’siridan tashqari, bolalarga ta’1im-tarbi- ya berish ta’siridan tashqarida tan oladi.
Bu nazariyalarning hammasi bolalar kamolotining hal qiluv- chi tomonini ko‘rmaydi, ya’ni bolalar psixikasining tarbiya va ak- tiv faoliyat jarayonida tarkib topishini payqaydi.
Demak, psixologiyadagi muhim masalalardan biri taraqqi- yot bilan ta’1imning o‘zaro munosabati haqidagi, ya’ni ta’1im o‘z orqasidan ri ojlanishni ergashtirib boradimi yoki aksincha, ri oj- lanishga moslashib, sust ravishda uning orqasidan boradimi? de- gan masaladir.
Ta’1im va taraqqiyotning o‘zaro munosabati qanday bahola- nishiga qarab, bu masalada 2 nuqtayi nazarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Nemis psixologi V.Shtern ta’1im psixik taraqqiyotning orqa- sidan boradi va unga moslashadi, degan fikrni ilgari suradi.
Uning ta’kid1ashicha, bola tomonidan narsalar bilan tanishish va ularni bilib olish o‘z-o‘zidan amalga oshadi, ta’1im esa musta- qil, avtonom ravishda amalga oshadigan taraqqiyotga moslashadi (‹Personalistik psixologiya» konsepsiyasini yaratgan, ya’ni shaxs- ning yaxlitligi, psixik va fizik birliklarga bo‘1inmas1igi to‘g‘ri- sidagi nazariya).
Bunga qarama-qarshi fikrni rus psixologi L.S.Vigotskiybildira- di. U bolaning psixik rivojlanishida ta’1im va tarbiyaning yetak- chi roli haqidagi qoidani birinchi bo‘lib ilgari surdi. Uning fikri- cha, ta’lim taraqqiyotdan oldinda boradi va uni o‘z orqasidan ergashtiradi.
Birinchi fıkrga binoan, ta’1im uchun imkoniyat yetguncha, aqliy jihatdan yetilish jarayoni kelguncha, passiv ravishda kutib turish lozim.
Ta’1im yetakchilik rolini bajaradi. Ikkala jarayon bir-biri bi- lan bog‘1iq: rivojlanish va ta’1im parallel tarzda sodir bo‘1adigan ikki jarayon emas, ular bir butun jarayondir, deb ta’kidlaydilar. Ta’1imsiz to‘la aqliy rivojlanish bo‘1ishi mumkin emas. Ta’1im rivojlanishga stimul — turtki beradi, rivojlanishni o‘z orqasidan ergashtirib boradi. Lekin rivojlanishga stimul bo‘lish bilan bir vaqtda ta’1im o‘zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan taraqqiyot da- rajasining xususiyatlarini hisobga oladi.
Shuningdek, L.S.Vigotskiyning taraqqiyotni ikki zonasi ha- qidagi g‘oyasi ham rivojlanish jarayonini boshqarish uchun katta ahamiyat kasb etadi. L.S.Vigotskiy bola taraqqiyotining ikki zo- nasini ajratib ko‘rsatadi:

1. 
   Aktual taraqqiyot zonasi.
   

Yaqin kelajak taraqqiyot zonasi.
Agar bola biror ishni kattalar yordami bilan bajara olsa, bu uning yaqin rivojlanish darajasi, zonasidan dalolat beradi. Yaqin kelajak zonasi bizga bolaning ertangi kunini, rivojlanishining di- namik holatini aniqlashga yordam beradi.
Agar bola topshiriqni mustaqil ravishda bajara olsa, bu uning aktual taraqqiyot zonasini ko‘rsatadi. Shu bilan birga L.S.Vigot kit ta’1im-tarbiya jarayonida bir tomondan, bolaga kuchi yetmay- digan, uning aktual rivojlanish darajasi va yaqin imkoniyatlari- ga to‘g‘ri kelmaydigan talablar qo‘ymaslik kerakligini ta’kidlaydi. Boshqa tomondan esa, o‘qituvchi bugun bola kattalar yordami bi- lan, ertaga esa mustaqil tarzda bajara olishini bilsa, bola taraqqi- yotini jamiyat talablariga mos ravishda, maqsadga muvoliq tarzda takomillashtirib borishi mumkin.
Yosh psixologiyasining asosiy tushunchasi «rivojlanish» tu- shunchasidir. Rivojlanish — bu bir holatdan boshqa murak- kabrog‘iga o‘tish, eski holatdan yangi sifat bosqichiga o‘tish, oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga o‘tish jarayonidir. Psixikaning rivojlanishi — psixik jarayonlarning miqdor, si- fat va tuzilishi bo‘yicha qayta o‘zgarish1arda namoyon bo‘1a- digan vaqt bo‘yicha qonuniy o‘zgarishidir. O‘sish — rivojlanish jarayonining miqdor jihati. Rivojlanishning o‘sishdan asosiy farqi quyidagicha: o‘sish miqdor o‘zgarishlariga, rivojlanish esa yangi tuzilmalar, mexanizmlar, jarayonlar, strukturalarning paydo bo‘1ishida namoyon bo‘1adigan sifat o‘zgarish1ariga taal- luqlidir.
Rivojlanish va yetilish tushunchalarini ham bir-biridan farqlash zarur. Bir qator yosh psixologiyasidagi xorijiy nazari- yalar uchun yetilish — rivojlanishning muhim omili, u yoki bu yutuqlarning sababidir. Zamonaviy rus rivojlanish psixologiya- sida yetilish markaziy nerv sistemasi va boshqa organizm sis- temasida ketma-ket yosh o‘zgarishlarining psixofiziologik jara- yoni, psixik funksiyalarning vujudga kelishi va amalga oshishi uchun sharoitning ta’minlanishi sifatida qaraladi. Kamolot, yetuklik tushunchalari bilan yosh davrlari psixologiyasining aso- siy tamoyillaridan biri — geteroxron rivojlanishga bog‘1iq. U in- son shart-sharoit, ijtimoiy muhit, individual xususiyatlar ta’siri- da turli yosh davrlarida yetuklikka erishishni tavsiflaydi. Bu esa turli yosh davrlari o‘zining betakror psixofiziologik tuzilishida darak beradi va shu yosh davrini psixologik imkoniyatlari poten- sialini belgilaydi.
Rivojlanish jarayonining psixologiya va pedagogika uchun zarur bo‘1gan xususiyatlari ajratib ko‘rsati1gan. Ular quyidagilar:

• 
  sifat jihatdan o‘zgarish va yanada mukammalroq bosqich- ga ko‘tarilish;
  
• 
  rivojlanishni qaytara olmaslik (rivojlanish ro‘y bergandan so‘ng, avval mavjud bo‘1gan narsa-hodisalarni to‘1aligicha ortga qaytarishning iloji yo‘q1igi);
  
• 
  progress va regress elementlarining umumlashmasi (bir so- hadagi progressiv rivojlanish, boshqa bir sohadagi regress yuz berishi mumkinligini bildiradi);
  
• 
  notekis rivojlanish (sifat o‘zgarish1arining tezkor o‘zgarishi, miqdor o‘zgarishi bilan almashadi);
  
• 
  zigzagsimon rivojlanish (yangilanishlarning paydo bo‘1ga- nida, natijalar oldingi holatlarga qaraganda, sifat jihatdan yaxshi natija bermasligi. Masalan, bola emaklashdan tik turib yurishga o‘tgan davrda, sekin harakatlanadi va jarohatlar olishi mumkin- ligi ham kuzatiladi);
  
• 
  rivojlanish darajalaridan bosqichlariga o‘tish (yangilanish- lar paydo bo‘lganda, avval o‘zlashtiriJgan ko‘nikmalar yo‘qolib ketmaydi, balki yangilanishlar uchun asos sifatida saqlab qolina- di);
  
• 
  barqarorlik ko‘rsatkichi.
  

Psixologik rivojlanishning asosiy uch turi mavjud: filogenetik, ontogenetik va funksional.
Filogenez psixikasi — insoniyat tarixida insonning psixik shakllanishi va biologik evolutsiyasi.
Ontogenez psixikasi — individning butun umri davomida psi- xologik tuzilishining shakllanishi.
Funksional rivojlanish psixikasi — psixologik funksiyalar, yan- gilanishlar, yangi intellektual, perseptiv, mnemik, aqliy funksi- yalarning paydo bo‘lishi. Bu ontogenetik taradqiyotning bir qis- mi hisoblanadi.
Psixik rivojlanishning yuqoridagilardan tashqari me’yoriy va individual rivojlanish shakllari ham mavjud. Me’yoriy rivojla- nish shu yosh davridagi insonlarga xos bo‘1gan o‘zgarish1arni tavsiflaydi. Aksariyat hollarda me’yor borasida, psixologik va shaxs rivojlanishining yuqori darajasi deb qaraladi. Individual rivojlanish shaxsning alohida xususiyatlarining vujudga kelishi- ni anglatadi.
Psixologiyaning asosiy tushunchalaridan biri — psixologik yosh- dir. U individning ontogenezdagi obyektiv, tarixiy va xronologik jihatlarini belgilaydi.
Shunday qilib, ushbu bobda psixologiyaning tarmoqlaridan biri bo‘lgan yosh psixologiyasining predmeti, obyekti, umumiy, nazariy ma amaliy vazifalari, psixik taraqqiyot determinatsiyasi hamda fanning asosiy tushunchalari bo‘1mish, rivojlanish va psi- xologik yosh tushunchalariga to‘xta1ib o‘tdik.
Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchi1arga individual yondashish uchun ularning individual-psixologik xususiyatlarini, o‘quvchilar shaxsining o‘ziga xosligini bilish, o‘rganish zarur. «Agar peda- gogika odamni har jihatdan tarbiyalamoqchi bo‘1sa, u oldin o‘sha odamni ham har jihatdan bilib olishi kerak», — deb yozgan edi
Har bir fanning o‘rganish metodlari bo‘1gani kabi, yosh va peda- gogik psixologiya ham psixologiya K.D. Ushinskiy.
Shuning uchun har bir o‘qituvchi o‘quvchi1arni o‘rganish usullari bilan qurollanishi shart. Demak, yosh va pedagogik psi- xologiya asoslarini bilish har bir fan o‘qitu chisi, har bir pedagog uchun muhim ahamiyatga ega.
Har bir fanining alohida bo‘1im1ari sifati- da o‘z tadqiqot metodlariga ega. Yosh va pedagogik psixologiyaning metodlari faqat nazariy, ilmiy tadqiqot ishlari uchungina emas, balki kundalik, amaliy vazifalarni hal qilish uchun ham zarur.
Rus psixologi B.G. Ananyev bo‘yicha tadqiqot metodlari 4 gu- ruhga bo‘1inadi:

1. 
   Tashkiliy metodlar: taqqoslash, longityud va kompleks metodlari kiradi. Taqqoslash — umumiy psixologiya, Ijtimoiy psixologiya, pato-psixologiya va defektologiyada keng qo‘11ani1a- di. Yosh va pedagogik psixologiyada o‘rgani1ayotgan psixik jaTa- yonlarning dinamikasini aniqlash uchun qo‘11ani1adi. Longityud
   

— (uzluksiz) uzoq vaqt davomida ayni bir xi1 kishilar o‘rgani1adi. Kompleks — psixologik tadqiqotlar boshqa fanlar metodlari ishti- rokida o‘tkazi1adi (shaxsning jismoniy, fıziologik, psixik va Jjti- moy taraqqiyoti aniqlanadi).

2. 
   Empirik metodlar: kuzatish va o‘z-o‘zini kuzatish; ekspe- rimental psixodiagnostika metodlari (test, anketa, suhbat, sotsi- ometriya, intervyu); faoliyat natijalarini tahlil qilish; biografiya metodlari.
   
3. 
   Ma’1umot1arni qayta ishlash metodlari: miqdoriy (statisti- ka) va psixologik yoki sifatiy tahlil turlariga bo‘1inadi.
   
4. 
   Sharhlash metodlari: genetik va donalash metodlari. Ge- netik metodda taraqqiyotdagi bosqich, pog‘ona1ar, inqiroz holat- lari ajratib ko‘rsati1adi (vertikal aloqa). Donalash metodida esa shaxsning barcha xarakteristikalari o‘rtasidagi «gorizontal» alo- qalar aniqlanadi.