Xi-боб. Нархларни мувофиқлаштириш ва монополияга қарши қонун. 1. Монополияга қарши қонун

XI-Боб. Нархларни мувофиқлаштириш ва монополияга
қарши қонун.
11.1 Монополияга қарши қонун

Бу ерда биз монопол щокимиятга эга бўлган монополистлар тў\рисида гап юритамиз. Лекин, щозирги вақтда монополиянинг ижобий томонлари борлигини щеч ким инкор қила олмайди.

Йириклашган корхоналарда илмий-техник ривожланиш имконияти катта бўлади, нима учун деганда, бундай корхоналарнинг молиявий имкониятлари щам катта бўлганлиги учун, улар илмий изланишларга кўпроқ мабла\ ажратишлари мумкин.
Йириклашган корхоналаргина масштаб самарасидан яхшироқ фойдалана оладилар, чунки уларда илмий-тадқиқот ишларини, тажриба-конструкторлик ишлаб чиқишларни кенг масштабда йўлга қўйиш мумкин бўлади. Бу ўз навбатида мащсулот таннархини пасайтиришга ва унинг сифатини оширишга имкон яратади. Лекин, щозирги бозор муносабатларининг ривожланганлиги, жащон бозорининг шаклланганлиги, халқаро иқтисодий алоқаларнинг кенгайиб бориши шароитида кучли бозор щокимиятига эга монополистни топиш қийин.
Монополистларнинг жамиятга таъсир қилувчи салбий томонлари борлигини щам эсдан чиқармаслик лозим. Йириклашган фирмалар ўз мащсулоти сифатини оширишга ва уни тез-тез янгилашга алощида эътибор беради, деб бўлмайди. Ушбу фирмаларда яратилган янгиликларни ишлаб чиқаришга жорий қилишни кўп щолларда тўхтаб қолишини щам кўриш мумкин.
Монополист нархни чекли харажатдан юқори қилиб белгилайди, яъни Натижада ресурсларнинг тақсимланиши самарали бўлмайди. Монопол нархнинг ўрнатилиши жамиятда йўқотишларга олиб келади. Нарх қанчалик юқори бўлса, жамиятнинг йўқотиши щам шунчалик кўп бўлади. Шунинг учун щам бозор иқтисодиёти ривожланган давлатларда монополияга қарши қонунлар ишлаб чиқарилган.
Монополияга қарши қонун фирмаларда жамият учун хавфли бўлган монополистик щокимиятни тўпланишини чеклашга қаратилган. Монополистик щокимият юқорида айтганимиздек, монополистнинг бозор нархига таъсир қилиш кучини билдиради. +айси фирма бозор нархига кўпроқ таъсир қила олса, у кўпроқ монополистик щокимиятга эга бўлади.
Кўпчилик адабиётларда монополияга қарши қонунга классик мисол сифатида А+Шнинг трестларга қарши қонуни келтирилади. 1890 йилда биринчи бўлиб Шерман қонуни деб аталувчи қонун қабул қилинган бўлиб, у асосан савдони ва тижоратни монополлаштиришга қарши қаратилган эди. Ушбу қонун савдо эркинлигини чекловчи щар қандай келишувни тақиқлар эди ва рақобатчиларни адолатсиз йўл билан йўқотишни жиноят деб қарар эди. Ушбу қонунни бузганлар жарима тўлашдан тортиб, фирмани тарқатиб юборишгача ва щатто жиноий жавобгарликка тортишгача жазоланишни назарда тутар эди.
1914 йилда Клейтон ва федерал савдо комиссияси қонуни қабул қилинди. Ушбу қонун Шерман қонунига қараганда анча мукаммаллашган қонун бўлиб, у қонунни бажарилишини назорат қилишни федерал савдо комиссияси зиммасига юклаган эди. Бундан ташқари ушбу қонунда монополияни вужудга келишини олдини олиш бўйича қилинадиган чора-тадбирлар белгиланди.
1938 йилдаги Уилер қонуни истеъмолчилар щуқуқини щимоя қилишга қаратилди (товар тў\рисида нотў\ри ахборот бериш ва нотў\ри реклама беришга қарши).
Кейинги йилларда щам трестларга қарши қонунчилик А+Шда ривожланди. А+Шнинг трестларга қарши қонуни бошқа давлатларда монополияга қарши қонунларни ишлаб чиқишда ва ривожлантиришда мущим рол ўйнади.
Нархларни назорат қилиш ва уларни мувофиқлаштириш кўпроқ табиий монополияларга қўлланилади. Эсласак, рақобатлашган бозорда нарх чекли харажатга тенг бўлар эди (1-расм). Лекин, бундай нархни табиий монополияларга қўллаб бўлмайди, чунки бу нархда бир қатор ишлаб чиқарувчилар зарар билан ишлаб ишдан чиқадилар. Нима учун деганда, ишлаб чиқарувчиларнинг харажатлари щар хил бўлгани учун нархлар щам щар хил бўлади.

1-расм. Табиий монополияда нархни мувофиқлаштириш.

Расмдан кўриниб турибдики, нарх рақобатлашган бозор нархига тў\ри келади ва у чекли харажат билан ўртача даромад чизиқлари кесишган нуқта билан аниқланади. Нарх давлат томонидан мувофиқлаштирилмаса, монополист нархни даражада белгилаб, миқдорда мащсулот ишлаб чиқаради. Давлат эса нархни барча учун ўртача харажат даражасида (ўртача харажат чизи\и билан даромад чизи\и кесишган нуқта) белгилайди, яъни . Бу нархга тў\ри келадиган ишлаб чиқариш щажми га тенг. бўлиши табиий монополистларга (узоқ муддатли рақобатлашган бозордаги фирмалар каби) нормал фойда олиш имконини беради.

нархда ишлаб чиқарилган мащсулот миқдори оптимал щажмдан кичик бўлса щам истеъмолчилар монополист нархи тартиблаштирилмагандагига қараганда кўпроқ мащсулот сотиб олиш имкониятига эга бўлади. Ўртача харажат даражасида ўрнатиладиган нарх ни «адолатли фойда олишни таъминлайдиган нарх» деб атайдилар. А+Шда «адолатли» нархни таъминланишини жуда кўп федерал комиссиялар кузатиб боради.