Zattıń agregat halati


Download 33.71 Kb.
Sana07.09.2020
Hajmi33.71 Kb.
#128814
Bog'liq
ZAT DUZILISI glossariy


Zattıń agregat halati- (kristallı, suyıq, gazsimon) molekulalar -arasında óz-arasında tásirdiń túrine hám sırtqı sharayatlarǵa (temperatura, basım ) baylanıslı

Adronlar - (grekshe hadros - úlken, kúshli), kúshli tasirlesiwlerde qatnasatuġın elementar bóleksheler klası bolıp tabıladı

Anizotropiya - (grekshe anisos - teń bolmaǵan hám tropos - jónelis), Zattıń fizikalıq qásiyetleriniń (mexanik, optikalıq, magnit, elektr hám basqalar ) baġıtına (jónelisine) baylanıslılıǵı

Annigillasiya - (lot. annihilatio-joǵalıp ketiw) — bóleksheniń antibólekshe menen soqliġısıwı nátiyjesinde basqa bólekshelerge aylanıw procesi

Atom (yun. atomos – bólinbes degen) - ximiyalıq elementtiń barlıq qásiyetlerin ózinde sáwlelengenlestirgen eń kishi bólekshesi. Dáslepki " bólinbes" atın alǵan bul bóleksheniń ishki dúzilisi ádewir quramalı. A. oń zaryadlangan yadro hám yadro átirapında háreketleniwshi elektronlardan turadı. A. orayında barlıq massası jıynalǵan oń zaryadlanǵan yadro jaylasqan ; oniń diametri~ 10-8 sm.

Atom massasınıń birligi (m. a. b., dalton) —molekula, atom hám basqa elementar bóleksheler massasınıń ólshew birligi. 1961 jılda usınıs etilgen (IUPAC). Massanıń atom birligi retinde uglerod C12 nuklidiniń massası alınadı. 1 m. a. b. ≈ 1, 6605402 (10 ) ∙10−27kg. yamasa Avogadro sanınıń terisine teń (1/NA g).

Atom massası, atom salmaǵı - atom massalarınıń atom massası birliklerinde kórsetilgen salıstırmalı ma`nisi. Atom massası ańlatpasın ingliz ximigi J. Dalton 19 -ásir basıda pánge kirgizgen. 1961 jılda qabıl etilgen salıstırmalı atom massaları birlikleri shkalasına tiykarınan atom massası birligi (atm. m. b.) uglerod izotopi atomi 12C massasınıń 1/12 bólegine teń.

Atom kristall panjere - bu bir-biri menen ximiyaliq baylanisqan (grafit, almaz, kremniy) atomlar tárepinen payda qilinġan kristall tor

Atom orbital - bul atom yadrosu átirapında elektronnıń bolıw itimallıġı eń kóp bolġan faza.

Atom ionı-ózinde artıqsha oń yamasa teris zariyadqa iye bolġan atom.

Atom yadrosı- atomniń pútkil massasi derlik toplanġan, oń zaryadlanġan orayliq bólimi. Proton hám neytronlardan (nuklonlar) ibarat. Protonlar sanı elementlerdiń dáwirlik sistemasındagi tártip nomerine teń boladı. Neytronlar sanı massa hám protonlar sanınıń parqına teń.

Barionlar (yun. barus — awır) — massası proton massasınan kishi bolmaġan, barion zaryadi birge teń bolġan, yarım pútin spinli "awır" elementar bóleksheler. B.Fermi — Dirak statistikasına boysınadı. Bul gruppaġa nuklonlar (neytron hám proton) hám giperonlar kiredi. Tek proton erkin halında turaqlı boladı.

Bozonlar pútin spinli bóleksheler. Bose-Einshtein statistikasına boysınadı. Bozonlar elementar (mısalı, foton) yamasa quramalı (misali, mezon) bolıwı múmkin. Bozonlar kúsh maydanların payda etedi. Fermionlardan parıqlı olar, bir neshe bozon bir kvant jaġdayın (yaġnıy, bir waqıttıń ózinde bir orındı) iyelewi múmkin.

Bor postulatlari - 1913 jilda daniyalıq fizik Bor tárepinen islep shıġılġan. Bordıń birinshi postulati: atom klassikalıq fizika tárepinen ruxsat etilgen barlıq jaġdaylarda bolmawı múmkin,tek ġana hár biri málim bir energiyaġ sáykes keletuġın arnawlı kvant (yamasa statsionar) jaġdaylarda bolıwı múmkin; háreketsiz jaġdayda energiya ajiralip shiqpaydı.

Bordıń ekinshi postulati: atomnıń bir statsionar jaġdaydan basqasına ótiwi waqtında elektromagnit nurlanıwdıń kvanti shıġarıladı yamasa jutıladı. Bunday jaġdayda shıġarılġan yamasa jutılġan kvanttıń (fotonnıń) energiyasi statsionar jaġdaylar arasındaġı energiya parqına teń.

Broun háreketi— muallaq bólekshelerdiń ortalıq molekulaları tásirinde suyıqlıq yamasa gazlarda tártipsiz háreketleniwi. 1827 jılda R. Broun ashqan. Broun háreketi tezligi ortalıqqa, jabisqaqliqqa hám bólekshe ólshemlerine baylanıslı. 1905-06 jıllarda A. Eynshteyn, polyak fizigi M. Smoluxovskiy hám fransuz fizigi J. Perrenlardıń jumısları nátiyjesinde Broun háreketi atom hám molekulalardıń ıssılıq háreketi ekenligi tastıyıqlandi. Suyıqlıq yamasa gazdaǵı hár bir broun bólekshesine ortalıq molekulaları bir sekundda shama menen 1012 ret soqqı berip turadı. Bólekshe ólshemi úlken bolsa, hár tárepleme dúmpishler tásirinde ol teń salmaqlılıqqa keledi hám tınısh jaǵdayda qaladı. Bólekshe ólshemi kishi bolsa, statistikalıq teń salmaqlılıq buzıladı, nátiyjede broun bólekshesi tártipsiz háreketde boladı.

Valent múyesh - Molekuladaǵı atomlar yadrolarin birlestiriwshi tuwrı sızıqlar arasındaǵı múyesh.

Van-der-vaals kúshleri- Molekulalar-aro óz-ara tásir kúshleri.

Vodorod bog'— bir yamasa eki molekuladaǵı eki yamasa bir neshe atom arasında vodorod atomi arqalı baylanısıw. Vodorod basqa elementlerden atomında birden-bir elektronı bar ekenligi menen parıq etedi. Ol bul elektronın elektr terisligi ulken elementke berip, ionli yamasa polyarli birikpe payda etkende, onıń yadrosi (H+) pútkilley elektrsızlenedi. H+ ioniniń radiusı júdá kishi bolǵanlıqtan, ol óz átirapında ádewir kúshli elektr maydanın payda etedi Eger bunday yadro aldına elektr terisligi ulkenirek element jaqın kelsa, onıń elektronların tartadi hám nátiyjede vodorod baylanıs payda boladı.

Zat— tınısh jaǵdayda massaǵa iye bolǵan bóleksheler jiyindisi; ulıwma tınıshlıq massası nolga teń bolmaǵan elementar bóleksheler (tiykarınan, elektron, proton hám neytron). Zata gaz, suyıq, qattı dene hám plazma halinda boladı. Zat — materiyaniń tiykarǵı formalarınan biri. Kvant mexanika, elektrodinamika hám elementar bóleksheler fizikasi rawajlanıwı nátiyjesinde fizikalıq realliqtiń zatdan basqa formada — maydan formasında bolıwı da anıqlandi. Ximiyada zattı bir ximiyalıq element atomlaridan ibarat ápiwayı hám ximiyalıq birikpelerden dúzilgen quramalı zatlarǵa bolıw qabıl etilgen

Molékula (lot. moles— massa, molecula— «massacha») —zattiń ximiyalıq qásiyetlerin ózinde saqlaytuġın eń kishi bólekshe. Atomlardan ibarat boladı.

Sublimatsiya- (lot. sublimo — joqarı kótereman) —zatlardıń kristall (yamasa qattı ) jaǵdaydan suyıq jaǵdayǵa ótpey turıp, tikkeley gaz jaǵdayǵa ótiw procesi; issiliqtiń jutiliwi menen júz beredi.

Gaz - (Fransuzsha gaz, grek tilinen. - tártipsizlik) - kinetikaliq energiya bolǵan statiyanıń jıynalıs awhali termal háreket onıń zarralarining (molekulalar, atomlar, ionlar) óz-ara tásiri potentsial energiyasıdan sezilerli dárejede asadı hám sol sebepli zarralar erkin háreketlenedi hám sırtqı maydanlar bolmaǵanda olarǵa berilgen kólemdi teń túrde toldıradı.

Galvanik element -italyan alımı L. Galvani atı menen atalġan? Galvanik tok- ximiyalıq reaksiya nátiyjesinde payda bolatuǵın tok, elektr energiyası. Galvanik element elektrolit hám oǵan batırılǵan eki hár qıylı elektroddan ibarat elektr tokı dáreklerinıń ulıwma atı.

Giperonlar- (grek tilinden giper - ústinen, joqarıda )- massası nuklon (proton hám neytron) massasınan úlkenlew, bariyon zaryadına iye hám " yadro waqıtılıq" menen salıstirganda uzaq jasqa iye bolǵan salmaqli turaqsiz elementar bólekshe (~ 10-23 soniya).

Glyonlar - gipotetik, elektr neytral bólekshe, kvarklar arasındaǵı kúshli óz-ara tásir ótkeriwsi kvant xromodinamikasi.

Diffraktsiya- mikro bóleksheler (elektronlar, neytronlar, atomlar hám basqalar ) kristallar yamasa suyıqlıq hám gazlardıń molekulaları arqalı tarqalıwı, bunda bólekshe nurları dáslepki bóleksheler nurlanıwınan payda boladı, olardıń baǵdarı hám intensivligi tarqaliwshi ob'ekttiń dúzilisine baylanıslı. Úzindilerdiń tarqalıwı baslanǵısh nurdiń ob'ekttiń udayı tákirarlanatuǵın dúzilisi menen óz-ara tásiri nátiyjesinde payda bolǵan strukturalıq bólimlerdiń tartılıp ketiwi nátiyjesinde júzege keledi hám tek kvant teoriyası tiykarında tusiliwi múmkin. Klassik fizika kóz qarasinan bóleksheler tarqalıwı múmkin emes.

Jaqtılıqnıń tarqalıwı - jarıqlıq túr-túrli denelerdiń ótkir qırlarınan ótip ketkende gúzetilgen hádiyse (mısalı, jarıqlar ). Bunday halda, jarıqlıq tarqalıwınıń tuwrılıǵı buzıladı, yaǵnıy geometriyalıq optika nızamlarınan shetke shıǵadı.

Massa defekti- jalǵanǵan sistemanı quraytuǵın bóleksheler (deneler) massaları hám pútkil sistemanıń massaları ortasındaǵı parq. Klassik Nyuton mexanikasında massa qosımsha esaplanadı, salıstırmalıq teoriyası buniń shamalıq mánisin ashıp berdi. Yadrolardiń massaların anıq ólshew saniniń kórsetiwinshe, yadroni quraytuǵın proton hám neytronlarning massası usı yadro massasınan úlken.

Kvant mexanikasi (to'lqin mexanikasi) Berilgen sirtqi maydanlarda tasvirlash usuli va mikrot zarrachalar harakati qonuniyatlarini o'rnatadigan nazariya; kvant nazariyasining asosiy bo'limlaridan biri. Birinchi marta kvant mexanikasi atomlarning tuzilishini tasvirlashga va ularning spektrlarini tushunishga, kimyoviy bog'lanishlarning tabiatini aniqlashga, elementlarning davriy tizimini tushuntirishga va hokazolarga imkon berdi. Makroskopik jismlarning xossalari ularni tashkil etuvchi zarralarning harakati va o'zaro ta'siri tufayli aniqlanganligi sababli, ko'pgina makroskopik hodisalarni tushunish uchun kvant mexanikasining qonunlari yotadi. Shunday qilib, kvant mexanikasi qattiq moddalarning ko'pgina xususiyatlarini tushunishga, supero'tkazuvchanlik, ferromagnetizm, supero'tkazuvchanlik va boshqa ko'plab hodisalarni tushuntirishga imkon berdi; atom kuchi, kvant elektronikasi va boshqalar asosida kvant-mexanik qonunlar. Klassik nazariyadan farqli o'laroq, barcha zarralar harakat qiladi kvant mexanikasi  tashuvchilar va korpuskulyar sifatida, va to'lqin xususiyatlariqaysi biri istisno qilmaydi, lekin bir-birini to'ldiradi. Elektron, proton va boshqa "zarrachalar" ning to'lqin tabiati zarralarning diffraktsiyasi bo'yicha tajribalar bilan tasdiqlangan. Moddaning to'lqin-zarralar juftligi fizik tizimlarning holatini va vaqt o'tishi bilan ularning o'zgarishini tavsiflashga yangicha yondashuvni talab qildi. Kvant tizimining holati to'lqin funktsiyasi bilan tavsiflanadi, uning moduli berilgan holatning ehtimolini va shuning uchun uni tavsiflovchi fizik miqdorlarning ehtimolligini belgilaydi; u kvant mexanikasidan kelib chiqadiki, hamma fizik miqdorlar bir vaqtning o'zida aniq qiymatlarga ega bo'lolmaydi (Qarang: Aniqlik tamoyiliga qarang). To'lqin funktsiyasi superpozitsiya printsipiga rioya qiladi, bu zarralarning tarqalishini tushuntiradi. Kvant nazariyasining o'ziga xos xususiyati bu bir qator fizik miqdorlar uchun mumkin bo'lgan qiymatlarning o'ziga xosligi: atomlardagi elektron energiyasi, burchak momentumi va uni o'zboshimchalik bilan yo'naltirish va boshqalar.; klassik nazariyada, bu barcha miqdorlar doimiy ravishda o'zgarishi mumkin. Kvant mexanikasida fundamental rolni Plank doimiy by o'ynaydi - tabiatning asosiy ko'lamlaridan biri, klassik fizika tomonidan tasvirlanishi mumkin bo'lgan hodisalarni (bu holatlarda j \u003d 0 hisobga olinishi mumkin) kvant nazariyasi to'g'ri talqin qilish uchun zarur bo'lgan sohalardan ajratib turadi. Nelrelativistik (yorug'lik tezligiga nisbatan past zarrachalar tezligi bilan bog'liq) kvant mexanikasi bu zarrachalar tug'ilmagan, yo'q qilinmagan yoki o'zaro bog'lanmagan hodisalar va jarayonlar doirasi uchun tajribaga to'liq mos keladigan mantiqiy izchil nazariya.



Kvarklar - gipotetik fundamental bóleksheler,olardıń quramina zamanagóy túsinikler boyinsha, barliq adronlar (bariyonlar - úsh kvark, mezonlar - kvark hám antikvark) kiredi. Kvarklarda spin 1/2, bariyon zaryadınıń 1/3 bólimi, elektr zaryadlariniń proton zaryadinıń 2/3 hám +1/3 bar. Eksperimental túrde (tuwridan tuwri), kvarklardiń 6 túri aniqlandi: u, d, s, v, b, t. Erkin halatda bunday bolmaydi.

Klassik mexanika- Nyuton qonunlariga asoslanib, yorug'lik tezligiga nisbatan kichik tezlikka ega bo'lgan makroskopik jismlarning harakatini o'rganadi.

Magnetizm - (yunon tilidan magnitlangan - magnit) - -1) harakatlanuvchi elektr zaryadlangan zarralar (jismlar) yoki zarrachalar (jismlar) ning magnit moment bilan o'zaro ta'sirini o'rganadigan fizika sohasi. 2) Ushbu o'zaro ta'sirning umumiy nomi. Magnit shovqinlarga elementar zarralar (elektronlar, protonlar va boshqalar), elektr toklari va magnit moment bilan magnitlangan jismlar kiradi. Elementar zarralar uchun magnit moment spin va orbital bo'lishi mumkin. Molekulalar va makroskopik jismlar atomlarining magnitlanishi, oxir-oqibat, elementar zarralarning magnitlanishi bilan aniqlanadi. Magnit momentni olib yuruvchi zarralarning o'zaro ta'sirining xususiyatiga qarab, moddalar ferromagnetizm, ferrimagnetizm, antiferromagnetizm, paramagnetizm, diamagnetizm va boshqa magnitlanish turlarini namoyish qilishi mumkin.

Magnit maydon- elektromagnit maydon shakllaridan biri. Magnit maydon harakatlanuvchi elektr zaryadlari va aylanish orqali yaratiladi magnit momentlari  magnitlanishning atom tashuvchilari (elektron, proton va boshqalar). Elektr va magnit maydonlarning to'liq tavsifi va ularning o'zaro bog'liqligi Maksvell tenglamalarini beradi.

Muon - Spin 1/2 bilan turg'un bo'lmagan elementar zarralar, umr ko'rish muddati 2.210-6 soniya  va massa elektronning massasidan taxminan 207 baravar ko'pdir.

K mezonlar (kaons) - kuchli o'zaro ta'sirda qatnashadigan beqaror elementar zarralar guruhi.

Mezonlar- turg'un bo'lmagan elementar zarralar hadronlar. Kvark modeliga ko'ra, M. kvark va antikarkdan iborat.

Neytrino - Bu engil (ehtimol massiv) elektr neytral zarradir, u faqat kuchsiz va tortishish ta'sirida qatnashadi. Neytrinolarning o'ziga xos xususiyati shundaki, u juda katta kuchga ega. Bu zarralar butun tashqi makonni o'rtacha zichligi 1 sm 3 ga 300 neytrin bilan to'ldiradi deb ishoniladi.

Neytron-Elektr neytral zarrasi elektronning massasidan 1839 baravar ko'pdir. Erkin neytron bu proton va elektronga parchalanadigan noturg'un zarralardir. Neytron (proton bilan birga) nukonlardan biridir va atom yadrosiga kiradi.

Nuklonlar- Protonlar va neytronlar - atom yadrolari qurilgan zarralar uchun umumiy nom

Noaniqliklar nisbati(noaniqlik printsipi) kvant nazariyasining printsiplaridan biri bo'lib, unda har qanday fizik tizim uning inertiya va momentum markazining koordinatalari bir vaqtning o'zida aniq qiymatlarni oladigan holatda bo'lolmaydi. Ekvivalent shakllantirish shundan iboratki, har qanday tizim uchun energiya qayerdan oshmasin aniqlik bilan o'lchanishi mumkin h  - Plankning doimiyligi; ? t  - o'lchash vaqti. Boshqacha qilib aytganda, koordinata va impulsning klassik tushunchalari faqat Heisenberg munosabatlari tomonidan belgilangan doirada mikropartikullarga nisbatan qo'llaniladi. Shunday qilib, kichik vaqt oralig'ida energiya tejash qonuni bajarilmasligi mumkin, bu qisqa vaqt davomida mavjud bo'lgan virtual zarralarni (yoki juftlarni) yaratishga imkon beradi. Kvant maydoni nazariyasiga ko'ra har qanday o'zaro ta'sir virtual zarrachalar ishtirok etadigan jarayonlar to'plami sifatida ifodalanishi mumkin.

Plazma - moddaning asosiy turlaridan biri qisman yoki to'liq ionlangan gazdir. Plazma holatida olamning katta qismi mavjud: yulduzlar, galaktik tumanliklar, yulduzlararo muhit.

Pozitron - musbat zaryadga ega bo'lgan elektron zaryadiga teng, massasi elektronning massasiga teng bo'lgan elementar zarracha. Bu elektronga nisbatan antipartikula..

Proton - massasi elektron massasidan 1836 marta ko'p bo'lgan musbat zaryadlangan elementar zarrachadir; vodorod atomining yadrosi. Proton (neytron bilan birga) nukonlardan biridir va barcha kimyoviy elementlarning atom yadrolariga kiradi.

Simmetriya - bu ikki ob'ekt o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik turidir, ular ikkala identifikatsiya momentlari va farq momentlari bilan ajralib turadi. Fizikada eng keng tarqalgan izotopik, "rang", o'lchagich va boshqa simmetriyalar bo'lib, ularsiz zamonaviy fizik nazariya mumkin emas; falsafada simmetriya har xil o'ziga xoslik momentlarini shakllantirishni anglatuvchi umumiy ilmiy tushunchalardan biridir. Simmetriya ob'ektiv dunyoda simmetriyaning o'ziga xos shakllari shaklida namoyon bo'ladi.

Suyuqlik  - qattiq jism (hajmning saqlanishi, ma'lum bir kuchlanish kuchi) va gazsimon (shakl o'zgaruvchanligi) xususiyatlarini birlashtirgan moddaning yig'ilish holati. Suyuqlik zarrachalarni (molekulalar, atomlar) tartibga solishdagi qisqa masofali tartib va \u200b\u200bmolekulalarning issiqlik harakatining kinetik energiyasida va ularning potentsial o'zaro ta'sirlanish energiyasida kichik farq bilan tavsiflanadi. Suyuq molekulalarning termal harakati muvozanat pozitsiyalari yaqinidagi tebranishlardan va bir muvozanat pozitsiyasidan ikkinchisiga nisbatan kamdan-kam siljishlardan iborat, suyuqlik suyuqligi bu bilan bog'liq.

Spin- Elementar zarralar impulsining ichki momenti, zarrachaning ichki "aylanishi" tufayli kvant tabiatga ega.

Elektromagnit nurlanish- erkin elektromagnit maydonni shakllantirish jarayoni; radiatsiya erkin elektromagnit maydonning o'zi ham deyiladi. Tezlashtirilgan harakatlanuvchi zaryadlangan zarralar (masalan, bremsstrahlung, sinchrotron nurlanish, muqobil dipolalar, to'rtburollar va yuqori darajadagi multipollardan radiatsiya) chiqaradi. Biror atom va boshqa atom tizimlari hayajonlangan holatlardan energiyasi kam bo'lgan holatlarga kvant o'tish paytida ajralib chiqadi.ритяжения, в - пропорционально собственному объему молекул газа.

Yadro (atom) - Bu atomning musbat zaryadlangan markaziy qismidir, unda uning massasining 99,96% i to'plangan. Yadro radiusi ~ 10-15 m, bu uning elektron qobig'ining kattaligiga qarab butun atom radiusidan yuz ming marta kichikdir.

Atom yadrosi proton va neytronlardan iborat. Ularning yadrosidagi umumiy soni A harfi bilan belgilanadi va massa raqami deb nomlanadi. Z yadrosidagi protonlar soni yadroning elektr zaryadini aniqlaydi va D. I. Mendeleev elementlarining davriy tizimidagi elementning atom raqamiga to'g'ri keladi. Yadradagi neytronlar sonini yadroning massa soni va undagi protonlar soni o'rtasidagi farq sifatida aniqlash mumkin.

Massa raqami - bu yadrodagi nuklon soni.Yadradagi nuklonlarni maxsus yadro kuchlari ushlab turadi, bu kuchli o'zaro ta'sir deb ataladigan o'ziga xos namoyon bo'ladi. Yadroda ishlaydigan kuchli yadro kuchlari uning barqarorligini ta'minlaydi. Yadro barqarorligining o'lchovi uning bog'lanish energiyasidir.

Yadro (planetar) atom modeli - Angliya fizigi Rezerford taklif qilgan atom tuzilishi modeli, unga ko'ra, atom quyosh sistemasi kabi bo'sh. Atomning markazida musbat zaryadlangan yadro joylashgan bo'lib, unda atomning deyarli butun massasi to'plangan. Tarkibiy Z ga ega bo'lgan elementning yadrosi zaryadga ega, u elementaridan Z marta kattaroq va o'lchamlari butun atom hajmidan o'n minglab ming marta kichikdir. Z elektronlari Coulomb elektr kuchlari ta'siri ostida yadro atrofida aylanadi, shunda butun atom neytral bo'ladi.

Foton - elektromagnit nurlanish energiyasining bir qismi, elektromagnit nurlanishning bir qismi bo'lgan elementar zarracha, elektromagnit shovqinning tashuvchisi. Yorug'likni bir qator tajribalarda to'lqin xususiyatlarini namoyish etuvchi neytral zarralar oqimi sifatida tasvirlash uchun ishlatiladigan atama.

Fermionlar- Fermi-Dirac statistikasiga mos keladigan zarralar. Fermionlar yarim-butun songa ega. Fermionlar kvarklarni, leptonlarni (elektron, muon, barcha turdagi neytrinlarni) o'z ichiga ola
Download 33.71 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling