???????????????????????????????? ????????- ???????????????????????????????? ???????????????????????????????? ???????????????????????????????? ???????????????????????????? ???????????????????????????????????????????????????????????? ???????????????????????????????????????????????? ????????????????'??

Shariat (arabcha to‘g‘ri yo‘l, ilohiy yo‘l, qonunchilik demakdir) – islom diniy 
huquq qonun qoidalari va meʼyorlari majmuasidir. Ayni paytda shariat tushunchasi 
nafaqat islom diniy talablarini, balki diniy marosimlar, oila, nikoh va taloq 
masalalari, tijorat, iqtisodiy, mulkiy munosabatlar, musulmonlarning shaxsiy va 
ijtimoiy hayotiga xos ko‘p masalalarni o‘z ichiga oladi. 
Fiqh – musulmon huquqi sifatida shariatning tarkibiy qismini tashkil etadi. Fiqh 
shariatning g‘oyaviy va amaliy harakatlari, tavsifi sifatida musulmonlarning 
turmush qoidalari va ijtimoiy qarashlarini ifodalaydi. 
Qiyos – Qurʼon va Sunnada uchramaydigan biror huquqiy masala, ulardagi shunga 
o‘xshash masala orqali berilgan yo‘l-yo‘riqqa, ko‘rsatmaga mantiqiy taqqoslash, 
o‘xshatish yo‘li bilan sharh, izoh etish asosida hukm yoki fatvo chiqarish. 

---

Ijmoʼ – (arabcha yakdillik bilan qabul qilingan qaror). Qurʼon va hadislarda aniq 
ko‘rsatma bo‘lmagan huquqiy masalalarni hal etishda faqih va mujtaxidlarning 
to‘planib, yagona fikrdan hukm chiqarishi (fatvo berishi). 
Islom davlat dini bo‘lib kelgan mamlakatlarda shariat talablariga amal qilib 
kelingan, hozir ham shunday. Hozirgi davrda O‘zbekiston xalqlari orasida 
marxumning yettisini, yigirmasini, qirqini va boshqa marosimlarini o‘tkazish odati 
bor. Xolbuki, shariat bunday marosimlarni o‘tkazish yoki o‘tkazmaslik haqida 
biron-bir ko‘rsatma bermagan. 
3.Hadis ilmining shakllanishi. Hadis deb Payg‘ambar (s.a.v.)ning aytgan so‘zlari, 
qilgan ishlari, biror bir ishni maʼqullagan yoki maʼqullamaganliklariga aytiladi. 
Bundan tashqari hadislarda payg‘ambarning o‘zlarini axloqiy sifatlari, yuz-
tuzilishlari kabi masalalar ham keng yoritilgan. 
Hadis o‘zi ikki turga bo‘linadi: 
1. Hadisi Qudsiy – bunday hadislarning maʼnosi Allohdan so‘zi payg‘ambardan 
bo‘ladi. Odatda, hadisi qudsiylar “Ey odam farzandi”, “Ey bani odam” iboralari 
bilan boshlanadi. 
2. Hadisi nabaviy – bunday hadislarning maʼnosi ham so‘zi ham 
payg‘ambardan bo‘ladi. Bu o‘rinda biz mana shu hadisi nabaviy haqida so‘z 
yuritamiz. 
Hadis va hadisshunoslik ilmini shakllantirishga bo‘lgan harakat islom paydo 
bo‘lgan dastlabki yillardanoq boshlangan. Chunki islom dinining asosiy manbai 
bo‘lgan Qurʼoni karimdan keyin uni izohlovchi va bayon etuvchisi bo‘lmish 
Rasulollohning so‘zlagan hikmatli gaplari o‘z hayot faoliyatlarida qilgan ishlari – 
ul zotning hadislari hisoblanadi. Islom jamoasi Qurʼoni karimning sura va 
oyatlarida keltirilgan taʼlimotlar, amallar va huquqiy ko‘rsatmalardan foydalangan 
holda Rasulollohning sunna (hadislar)laridan ham bohabar bo‘lmish, amaliy 
hayotga tadbiq qilish zaruriy hol bo‘lgan. Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning 
hadislaridan birida: «Ey ummatlarim! Men sizlar uchun Qurʼoni karim bilan 
o‘zimning sunnatim-yo‘l-yo‘riqlarimni qoldirdim. Sizlar shu ikkalasini qattiq tutib, 
(ularga) amal qilsalaringiz, to‘g‘ri yo‘ldan aslo adashmaysizlar» deyiladi. 
Maʼlumki, islomning asosiy manbalaridan bo‘lmish Muhammad (s.a.v.) sunnalari 
dastlabki davrlarda asosan yodlangan, og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurgan. Vaqt 
o‘tishi bilan ularni yaxshi bilgan sahobalarning kamayib ketishidan qo‘rqib, yozma 
matnini tayyorlashga kirishilgan. Natijada VII asrning o‘rtalaridan boshlab 

---

Muhammad (s.a.v.) sunnalarini to‘plash va kitob holiga keltirish qizg‘in tus ola 
boshlagan.