” fakulteti Ro’yxatga olindi

Inson hayoti va korxona faoliyatining bosqichlari

Inson hayoti va korxona faoliyatining bosqichlari
№	Inson hayoti bosqichlari	Korxona faoliyati bosqichlari
1.	Insonni dunyoga kelishi	Korxonani ro‘yhatdan o‘tkazish
2.	Insonni o‘sib ulg‘ayishi, rivojlanishi	Korxonani rivojlanishi va o‘sishi
3.	Ota-ona sifatida farzand ko‘rishi	SHo‘‘ba korxonasini tashkil etilishi
4.	Insonda turli xil kasalliklarni paydo bo‘lishi	To‘lovga noqodirlik va moliyaviy nobarqarorlik alomatlarini paydo bo‘lishi
5.	Kasalligi bo‘yicha insonni tahlil qilish va tashxis qo‘yish hamda uni davolash uchun dori-darmonlar ro‘yhatini tuzib chiqish	Korxona faoliyatini biznes diagnostikasini amalga oshirish va uni barqarorligini tiklash uchun tadbirlar ishlab chiqish
6.	Dori-darmonlarni qabul qilish asosida insonni sog‘ayishi	Diagnoz natijasida belgilab berilgan tadbirlarni molyaviy sog‘lomlashtirishni amalga oshirish uchun tatbiq etish
7.	Inson sog‘ligini yomonlashuvi, davolash tadbirlarini yordam bermaligi	Doimiy takrorlanib turuvchi moliyaviy nobarqarorlikni yomonlashuvi
8.	Insonni saqlab qolish uchun jarrohlik operatsiyasini o‘tkazish	Norentabel ishlab chiqarishni qisqartirish
9.	Qayta jonlantirish bo‘limida saqlash	Inqirozli holatni paydo bo‘lishi
10.	Insonnig vafoti	Tugatishga doir ish yuritish

1.1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, inson hayoti singari korxona faoliyatida ham murakkab vaziyatlar ko‘plab uchrab turadi. Bu holatlarni bartaraf etish uchun esa oldindan tayyorgarlik qilib borish muhimdir.

Makroiqtisodiy va global inqirozlarning asl sababi insonlarning boshqaruvni bilmasligida emas, balki tabiiy iqtisodiy qonuniyatlarni amaliyotga tatbiq etilishidagi to‘planib qolgan kamchiliklardadir. Buni hamma ham tushunmasligi mumkin. Ya’ni har qanday iqtisodiy qonuniyat real hayotda huddi nazariyadek amal qilmaydi. Uning amalga oshirish jarayonidagi kamchiliklar esa to‘planib borib kuchayadi va inqiroz sifatida chiqib ketadi. Buni huddi vaqtga o‘xshatish mumkin. Ya’ni bir yil 365.25 kundan iborat. Har to‘rt yilda esa u vaqtdagi bir kunlik hatoga aylanadi. SHu hatoni bartaraf etish uchun esa kabisa yiliga asos solingan. To‘rtinchi yil 366 kun sifatida belgilanadi va vaqtning hatoligi tuzatiladi.

Shunday ekan, inqirozning mohiyatini tushunish uni butunlay insoniyatning lug‘atidan chiqarib yuborish uchun emas, balki u vujudga kelgan davrda unga qarshi tura olish va uni tezkorlik bilan bartaraf etish uchungina kerakdir. Inqirozni hech qachon butunlay yo‘q qilib bo‘lmaydi, uni profilaktika qilish mumkin. Inqiroz bo‘lmagan vaqtlarda uni o‘rganmaslik va inqiroz yuzaga kelishi bilan hamma uni o‘rganishga intilishi tabiiy holdir.

Sanoat korxonalarida inqirozga qarshi immunitetni joriy etish uchun esa doimiy ravishda korxona faoliyatini nazorat qilib borish va mavjud muammolarni o‘z vaqtida hal etib borish lozim. Korxona hodimlarida qabul qilinayotgan qarorlarning barchasi inqirozga qarshi kurashishning ko‘rinishi degan tasavvurni ham shakllantirish maqsadga muvofiqdir.

5. 
   Inqirozga uchrayotgan korxonalara moliyaviy sog‘lomlashtirish dasturini ishlab chiqish jarayoni
   

Bugungi kunda, sanoat korxonalarida inqirozga qarshi ichki dasturni tuzish va amalga oshirishda bir qancha muammolar mavjud bo‘lib, u quyidagilardan iborat:

Inqirozga qarshi dasturni tuzish strukturasini yaxshi tushunmaslik;

Uni biznes-reja bilan aralashtirib yuborish;

Iqtisodiy nochor korxonalarda dasturni amalga oshirish uchun moliyaviy ta’minotdagi muammolar;

Dasturni amalga oshirishda malakali hodimlarning etishmasligi va sh.k.

Inqirozga qarshi boshqaruvni bitta andozasi bo‘lmagani kabi dastur ham barcha korxonalar uchun bitta tizimga solinmagan. Bu holat, bir tomondan investorlarni qiziqtirishda muammolarni tug‘dirsa, ikkinchi tomondan dasturning mazmunini tushunish va amaliyotga tatbiq etish ma’lum muammolarni vujudga keltiradi. Shu sababdan, amaliyot uchun inqirozga qarshi dasturni davlat miqyosida bitta standartini ishlab chiqish talab qilinadi. Mazkur dastur andozasi sodda, tushunishga oson va turli ortiqcha ma’lumotlardan holi bo‘lishi lozim. Iqtisodiy nochor korxonalar uchun inqirozga qarshi dastur tarkibi o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, tadqiqotchi tomonidan tavsiya etilgan quyidagi mezonlar asosida ishlab chiqilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi: Birinchidan, korxonaning inqiroz davridagi moliyaviy-iqtisodiy holati e’tiborga olinadi.

Ikkinchidan, korxonaning moliyaviy ta’minot masalalari tahlil qilinadi.
Uchinchidan, ishlab chiqarish darajasi va tayyor masulotga bo‘lgan bozor talabi o‘rganiladi.
Oltinchidan, yuqoridagi mezonlarga asosan, inqirozga qarshi korxona dasturi tarkibiy tuzilishining shakli bo‘yicha boshqaruv qarori qabul qilinadi.

Inqirozga qarshi boshqaruvni strategik rejasi ishlab chiqilayotganda quyidagi tamoyillarga e’tibor qaratilsa, boshqaruv samaradorligi yanada ortadi:

Hisobotlarni vaqtida taqdim etish. Ma’lumki, hozirgi sharoitda ishlab chiqarish korxonalari ichki boshqaruv hisob siyosatiga katta e’tibor qaratmoqda. Chunki, rahbariyat tomonidan ishlab chiqarish faoliyatini samarali boshqarishda bu juda asqotadi. Ko‘p hollarda ichki boshqaruv hisob siyosatidagi ma’lum raqamlar, ko‘rsatkichlar tashqi foydalanuvchilarga e’lon qilinmaydi – sir saqlanadi. Hisobotlarni vaqtida taqdim etib turish orqali korxonada kechayotgan jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar oydinlashib boradi. Shu sababli, korxonaning har bir bo‘limida sodir bo‘layotgan voqealarni hisobot tarzida aks ettirib markazlashtirilgan hollarda boshqaruvchiga topshirib turish lozim. Bu ko‘plab ijobiy oqibatlarga olib keladi. Ayniqsa, inqirozga qarshi boshqaruv yo‘lga qo‘yilgan davrda vaqtida hisobotlarni boshqaruvchiga taqdim etish tezlik bilan qaror qabul qilish jarayoniga yordam beradi. Hisobotlarni tuzishda ish bo‘yicha obyektiv ma’lumotlarni ko‘payishi noto‘g‘ri axborot oqimini qisqartiradi. Buning uchun ichki boshqaruv hisob siyosatida ko‘proq pul mablag‘larini harakatini rentabellik darajalari to‘g‘risida axborotlarni ko‘paytirish lozim.

Detallashtirish. Hisobotlarni vaqtida taqdim etish tamoyiliga asoslanib, korxona balansida turuvchi va unga bevosita qaram bo‘lgan filial, sho‘‘ba korxona, hududiy offislar va boshqa barcha bo‘limlardan topshirilayotgan axborotlar iloji boricha detallashtirilgan, qismlarga bo‘lingan holda taqdim etilgan bo‘lishi kerak. Boshqarilayotgan obyektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar taqdim etilayotganda detallarga ajratib topshiriladi. Bu axborotlar korxonani har qanday sharoitda qaror qabul qilinishi va boshqaruvini soddalashtiradi.

Xarajatlarning qisqartirilishini o‘ziga xosligi. Xarajatlarni qisqartirishda korxona rahbariyatidan ehtiyot bo‘lish talab qilinadi. Qisqartirilayotgan xarajatlar aksincha korxonaga zarar ham keltirish mumkin. Ko‘p joriy xarajatlar mahsulot uchun hayotiy zarur xarajatlar sifatida aks etadi va ularni qisqartirib bo‘lmaydi. Shu sababli, reja tuzishni birinchi bosqichida xo‘jalik yurituvchi subyekt uzoq muddatli rivojlanish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qisqartirishi lozim: masalan, ilmiy tadqiqotlar bilan bog‘liq xarajatlarni, kapital qurilish, ko‘p tomonlama marketing va boshqa ikkinchi darajali xarajatlarni qisqartirishi shart. Kadrlar bilan bog‘liq munosabatlarda xarajatlarni qisqartirishdagi shoshma-shosharlik ahvolni og‘irlashtirish mumkin. Iqtisodiy inqiroz havfi hali to‘liq aniqlanmagunga qadar kadrlarni ishdan bo‘shatish yoki o‘rnini almashtirish kabi hodimlar boshqaruviga tegmaslik lozim. Faqatgina, yangi ishchi va mutaxassislarni qabul qilishni to‘xtatib turish talab qilinadi.

Rejalarni qayta ishlab chiqish. Moliyaviy zararga olib kelayotgan har qanday strategiyani o‘zgartirish kerak. Buning uchun avvalambor, uni o‘rniga muqobil variantdagi reja ishlab chiqiladi. Chunki, talabga javob bermaydigan biznes-reja korxonaning maqsad va vazifalarini bajarilishini nazoratini yo‘qotadi. Bu boshqaruvning samaradorligi va korxonaning provard natijasini kamayishiga olaib keladi.

Aybdorlarga qarshi chora. Korxonaga inqiroz havf solayotganda, havf tug‘ilishiga sabab bo‘lgan subyekt kim bo‘lishidan qat’iy nazar ularga qarshi chora ko‘rilishi kerak. Agar korxonadagi nobarqaror vaziyat mas’ul shaxsning shaxsiy manfaatlaridan kelib chiqqan bo‘lsa, masalani jinoiy javobgarlikka qadar olib borish talab qilinadi. Chunki, bu boshqa hodimlarning keyingi harakatlariga ham turtki bo‘ladi.

Korxonananing kelishi mumkin bo‘lgan tahdidiga doim tayyor turish. Bunda havfni oldinidan aniqlash va unga qarshi choralarni ko‘rishga asosiy e’tibor qaratiladi. Korxona menejeri tashqi va ichki hatarlarni muntazam e’tiborda ushlab turishi va uni nazoratini qarshi choralar bilan o‘z nazoratida ushlab turishi zarur. Shunda korxona keyingi barcha qarshi immunitet hosil qiladi. Bu korxona muvaffaqitining kafolatidir.

Korxona faoliyatini muntazam tahlil qilib borish va ertaroq tashxis qo‘yish. Bu o‘z ichiga doimiy tahdidlardan saqlanish uchun uzluksiz tahlilini va tashxislashni o‘z ichiga oladi va shu bilan birgalikda korxonaning ichki foydalanilishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarini muntazam hisob-kitob qiladi.

Korxona rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan iqtisodiy inqirozlarga differensial yondoshuv. Bunda paydo bo‘layotgan har bir hatarni tabaqalashtiradi va shunga mos strategiya ishlab chiqadi. Bu korxonaning inqirozga ta’sirchanligini oshiradi.

Xulosa va takliflar
Har qanday moliyaviy hatarlarga moslashuvchanlik. Ya’ni korxona hatarni xuddi oldindan sezgandek unga moslasha olishi va uni to‘liq nazoratda ushlashi lozim. Inqirozni to‘liq nazoratga olish uni nazorat qilish va tartibga solishni anglatib, hatarlarni bartaraf etishga xizmat qiladi.

Iqtisodiy inqirozdan chiqish uchun korxonaning barcha imkoniyatlarini to‘liq ishga sola olish qobiliyati. Bunda korxona ichki imkoniyatlarinin baholab borishi va kerak bo‘lganda bor kuchini sarflay olish strategiyasini ishlab chiqish lozim. Korxona iqtisodiy salohiyatidan foydalanish darajasini maksimallashtirish moliyalashtirishning tashqi manbalariga ehtiyojni kamaytiradi va iqtisodiy mexanizmni takomillashuviga olib keladi.

Bundan ko‘rinib turibdiki, korxonaning moliyaviy sog‘lomlashtirish dasturi qanday tuzilmada bo‘lishi uning umumiy mezonlari natijasida aniqlanadi. Shunday ekan, inqirozga qarshi dasturning tarkibiy tuzilishi quyidagi bloklardan iborat bo‘lishi tavsiya qilinadi:

Inqirozning turi va sababini aniqlash bloki.

Korxonaning xozirgi holatini tahlil va monitoring qilish bloki.

Korxonani sog‘lomlashtirish uchun amalga oshiriladigan tadbirlar bloki.

Inqirozni bartaraf etish uchun zarur bo‘ladigan mablag‘lar va ularning manbaasini aniqlash bloki.

Agar zarur bo‘lsa, restrukturizatsiya usulini tanlash bloki.

Inqirozga qarshi boshqaruv davridagi korxona byudjeti bloki.

Inqiroz davridagi korxonaning boshqaruv apparati va ishchi xodimlari bloki.

Davlat tomonidan korxonaga berilgan imtiyozlar va davlat bilan munosabatlarni takomillashtirish uchun mas’ul shaxslar bloki.

Korxona inqirozini bartaraf etish muddati va ishlarni bajaruvchi mas’ul shaxslar bloki.

Yuqorida keltirilgan inqirozga qarshi boshqaruv strategiyasi dasturining tarkibiy tuzilishi O‘zbekiston Respublikasi monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Qo‘mitasi tomonidan iqtisodiy nochorlik yuzaga kelgan sanoat ishlab chiqarish korxonalariga nisbatan yoki korxonalar tomonidan mustaqil ravishda amaliyotga tatbiq etilsa, quyidagi yutuqlarga erishiladi:
Birinchidan, davlat miqyosida bankrotlik taomillari qo‘llanilayotgan sanoat korxonalarining ma’lumotlar bazasi birxillashtiriladi.
Ikkinchidan, iqtisodiy nochor sanoat korxonalari uchun yagona davlat siyosatini ishlab chiqish imkoniyati va uning samaradorligi ortadi. Uchinchidan, inqirozga qarshi boshqaruvda iqtisodiy nochor korxonalar o‘rtasida tajriba va ma’lumot almashish imkoniyati axborotlar bazasining o‘xshashligi natijasida ortadi.To‘rtinchidan, inqirozga qarshi boshqaruv tizmini tashkilotlarda joriy qilishning ichki mexanizmi shakllanadi.

Umuman olganda, inqirozga qarshi boshqaruv strategiyasi va taktikasining Respublika sharoitiga xos amal qilishi yuqorida keltirilgan tavsiyalar natijasida takomillashadi.