' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko

sovu n d a n   stearin  kislota  C

1 7

H 35C O O H   nin g  qanday  m assasi 

olinishi  m umkin?  Kislotaning  unum i  75%  ni  tashkil  etadi.  Javobi: 

63,9  g.

2 1 .2 0 .  H ajm i  56  1  (norm al  sharoitda)  b o'lgan   butan  h av o- 

dagi  kislorod  bilan  oksidlantirilishi  natijasida  k islotan in g  m assa 

u lu sh i  90%  b o 'lg a n   e r itm a s in in g   q a n c h a   m a ssa sin i  o lis h  

m um kin?  K islotan in g  u nu m i  60%  ni  tash kil  qilad i.  Javobi: 

2

0

0

  g.

2 1 .2 1 .  D astlabki  m odda  sifatida  kalsiy  karbiddan  fo y d a la ­

nib,  k etm a-k et  boradigan  uchta  bosq ich d a  sirka  kislota  olish 

m um kin.  R eaksiya  uchun  m assasi  200  g  bo'lgan   texnik  kalsiy 

karbid  olin ga n ,  bundagi  q o 'sh im ch a la rn in g   m assa  ulushi 

1 2

% 

ga  ten g .  Agar  sin tezn in g   b irin ch i  b o sq ich id a   m a h su lotn in g  

unu m i  80%,  ikkinchisida  75% ,  u ch in ch isid a   80%  ni  tashkil 

etsa ,  k islo ta n in g   qanday  m assasi  o lin is h i  m um kin?  J avobi:

79.2  g.

2 1 .2 2 .  Sirka kislotaning  massa ulushi  75% bo'lgan  eritmasiga 

xlor  yuborilganda  xlor  sirka  kislota  olindi.  Ortib  qolgan  xlor  va 

vodorod  xloridning  eritmadan  chiqarib  yuborilganini  hisobga  olib 

uning eritmadagi  massa ulushini aniqlang.  Javobi:  82,5%.

2 1 .2 3 .  3,7  g  bo'lgan  to'yingan  bir  asosli  karbon  kislotani 

neytrallash  uchun  zichligi  1,4  g /m l,  kaliy  gidroksidning  massa 

ulushi  40%  bo'lgan  5  ml  hajmdagi  eritmasi  sarflandi.  Kislotaning 

form ulasini  aniqlang.

Yechish.  Kislotaning  form ulasini  CxH lv+1CO O H   ko'rinishda 

ta sa w u r   q ila m iz ,  b un da  x   =   0, 

1

,  2,  3  ....  N e y tr a lla n ish  

reaksiyasining tenglamasi  quyidagicha bo'ladi:

C vH2;(+,COOH + KOH  ->  C vH2v+lCOOK + H20

Kaliy gidroksid  eritmasining  massasi  quyidagidan  iborat: 

m  = 

Vp; 

m 

= 5 -1 ,4   g  =  7 g.

KOH  m oddasining massasi va  m iqdorini aniqlaymiz: 

m(KOH)  = /wcoKOH;  w(KOH)  =  7 -0 ,4   g  = 28g.

"<кон> - S

; n(K0H) ■ ¥ 

- °-05

Kislotaning  molyar  massasi  quyidagidan  iborat:

=   [(x  + 

1

) 

1 2

  +  (

2

x  +  

2

)  •  16]  g/m ol  =

=   (14x  + 4 6 )  g /m o l.

R eaksiya  u ch u n   o lin g a n   kislota  m od d a sin in g   m iqd orini 

topamiz:

_  

3,7

' V - i s i o - u . ' ,  

-   M

 

’  

( k i s l o t a >  -   . 4  

4 6  

m

O

j .

( k i s l o l a   i

Reaksiya tenglam asidan quyidagi  kelib chiqadi:

=

  « ( K O H ) ,

binobarin,

7  7

\ 4 x + 4 6

=  0,05.

Olingan  tenglam ani  yechib,  x   =   2  ekanligini  topam iz.  Shunday 

qilib,  kislotaning  formulasi  C :H ,C O O H .  Bu  propion  kislota.

21. 

24.  Tekshirib  ko‘rish  uchun  olingan  to'yingan  bir  asosli 

karbon  kislotaning  massasi 

1 1

  g  b o ig a n   namunasini  neytrallash 

uchun  zichligi  1,27  g /m l,  massa  ulushi  25%,  hajmi  15,75  ml 

bo'lgan natriy gidroksid  eritmasi sarf bo'ldi.  Kislotaning formulasini 

aniqlang.  Topilgan  formulaga  nechta  kislota  izom eri to'g'ri  keladi? 

Javobi:  C

3

H

7

CO O H ;  kislotaning  ikkita  izom eri.

2 1 .2 5 .  Chum oli  kislotaning  oksidlanishi  natijasida  gaz  olindi. 

U ni  m o'l  miqdor kalsiy gidroksid  eritmasi  orqali  o'tkazildi.  Bunda 

massasi  20  g  bo'lgan  cho'km a  hosil  bo'ldi.  Oksidlanish  uchun 

kislotaning  qancha  massasi  olingan?  Javobi:  9,2  g.

2 1 .2 6 .  M assasi  36,8  g  bo'lgan  ch u m o li  kislota  eritm asi  bor. 

Eritm aga  m o'l  m iqdor  oksidlovchi  q o 'sh ild i.  O ksidlanish  n a ti­

jasida  olingan  gaz  m o 'l  m iqdor  barit  suvi  orqali  o 'tk a z ild i, 

buning  natijasida  m assasi  3 9 ,4   g  bo'lga n   ch o 'k m a   o lin d i.  D a st­

labki  eritm adagi  kislotaning  m assa  u lu sh in i  aniqlang.  Javobi: 

25%.

2 1 .2 7 .  M etan n in g   tabiiy  gazdagi  hajm iy  ulushi  96%  ni 

tashkil  etadi.  K islotan in g  unum i  70%  ni  tashkil  etsa,  420  1 

hajm  (norm al  sharoitda)  tabiiy  g azn in g  katalitik  oksidlan ishi 

natijasida  ch u m oli  kislotaning  qanday m assasi olin ish i  m um kin? 

Javobi:  5 7 9,6  g.

2 1 .2 8 .  Bir  asosli  to'yingan  karbon  kislotaning  massa  ulushi 

25%,  massasi  59,2  g  bo'lgan  eritma  bilan  m o 'l  m iqdor  natriy 

karbonat  o'zaro  ta’siri  natijasida  2,24  1  hajm  (normal  sharoitda) 

gaz  h osil  b o 'ld i.  K islo ta n in g   fo rm u la sin i  an iq lan g.  J avobi: 

C H ,C H

2

C O O H .

2 1 .2 9 .  N atriy  form iat  sanoatda  yuqori  tem peratura  va  katta 

bosim da uglerod  (II)  oksid  bilan  qattiq natriy gidroksid  o'rtasidagi 

reaksiya  bo'yicha  olinad i.  U ni  olish  uchun  m o'l  m iqdor  N aO H  

va  560  1  hajm  (norm al  sharoitda)  CO   sarflangan  bo'lsa,  hosil 

bo'lg an   natriy  form iatdan  H C O O H   nin g  m assa  ulushi  25% 

bo'lgan  ch u m o li  kislota  eritm asining  qancha  m assasi  olinishi 

mumkin?  Natriy  formiatning  unumi  70%  ni  tashkil  etadi.  Javobi: 

3,22  kg.

2 1 .3 0 .  Bir asosli  karbon  kislota  bug'ining vodorodga  nisbatan 

zich ligi  37  ga  teng.  M assasi  22,2  g  bo'lgan   shu  kislotani  n ey t­

rallash  uchun  zichligi 

1 , 2

  g /m l,  kaliy gidroksidning  massa  ulushi 

20%  bo'lgan  eritm asidan  qancha  hajm  sarflash  kerak?  Javobi: 

70  ml.

2 1 .3 1 . 

C h um oli  va  sirka  kislotalar  aralashmasini  neytrallash 

uchun  zich ligi  1,4  g /m l,  kaliy  gidroksidning  massa  ulushi  40% 

b o ‘lgan 

8

  m l  hajmdagi  eritm asi  sarflandi.  Kislotalar  aralash­

m asining  shunday  nam unasiga  kum ush  oksidning  ammiakdagi 

eritmasi  m o 'l  m iqdorda  qo'shildi.  M assasi  10,8  g  bo'lgan  m etall 

cho'km aga  tushdi.  Kislotalarning aralashmadagi  massa ulushlarini 

aniqlang.

Yechish.  R eaksiyalam ing  tenglam alarini  yozam iz.  K um ush 

oksidning  ammiakli  eritmasi  bilan  faqat  chum oli  kislota  o'zaro 

reaksiyaga  kirishadi:

HCOOH + Ag

2 0

  -»  C 0

2

  + 2Ag 4-  +H20  

(a ) 

Kaliy gidroksid  bilan  ikkala  kislota  ham  reaksiyaga kirishadi:

HCOOH + KOH  -»  HCOOK + H 20  

( b )

C H 3COOH + KOH  ^ C H

3

C 0 0 K  +  H20  

( d )

a) 

reaksiya  bo'yicha  olingan  kum ush  moddasining  m iqdorini 

aniqlaymiz:

п ( А е ) = т м У   "(Ag)  = l o f   mol  =  

0 , 1

  mol.

(a)  reaksiya  tenglamasidan  quyidagi  kelib  chiqadi:

«(H C O O H )  = i  «(Ag);  «(H C O O H )  = 1 0 ,1   mol  =  0 ,05  m ol.

Dastlabki  aralashmaning  har  bir  namunasida  shuncha  m iq­

dorda  chum oli  kislota bor edi.

(b)  va  (d)  reaksiyalariga  sarflangan  K O H   e r itm a sin in g  

m assasini,  kaliy  gidroksid  m oddasining  massasini  va  m iqdorini 

aniqlaymiz:

m =  Vp;  m =  8-1 ,4   g =  11,2  g; 

m(KOH)  =  mw(KOH);  w(KOH)  =  11,2 ■

 0 ,4   g  = 4 ,4 8  g.

«(KOH)  = 

;  «(KOH)  =  ^

  mol  =  0,08  mol.

(b)  reaksiyaga kirishgan  KOH  moddasining miqdorini  topamiz. 

(b)  reaksiyaning tenglam asidan  quyidagi  kelib  chiqadi:

^ ( K O H H it f K O H ) -   лДКОН); 

я,, (K O H ) = (G,0 8 -  0,05)  m ol  =  0,0 3  m ol.

(d) tenglam a asosida quyidagini yozam iz: 

л(С Н ,С О О Н ) = n /K O H );  « (C H X O O H ) = 0 ,03  m ol.

Kislotalarning  aralashmadagi  massasini  aniqlaymiz: 

1и (Н а Х )Н )= 1|(Н аХ Ш )  Af(HOX)H); m(HGOQH)=0,Q5-46g=2,3g 

m(CH3C O O H ) = /»(СНэС О О Н ) 

M (CH3COOH) 

m(CH3COOH) = 0 ,03  -60  g =   1,8  g.

Aralashmaning  massasi  quyidagidan  iborat:

m 

. 

-  m {H C O O H )  +   m (C H 3C O O H )

■ U . )   =   <2 ’3  +   l ’8)  S   =   4 J   g.

Kislotalarning  aralashmadagi  massa  ulushini  aniqlaymiz:

ca(HCOOH) =  

;  (a(HCOOH) =  

^  = 0,561 уокз  56,1% .

^(aiasfanu)

сЦСНзСООН) = 

:  ca(CH7CO O H) = —  = 0,439

y

o

k

i

 

4

3

.

9

%

.

2 1 .3 2 .  C h u m oli  va  m o y   kislotalar  aralashm asi  bor.  Shu 

aralashma  namunasiga kumush oksidning am miakdagi m o ‘l miqdor 

eritmasi ta ’sir ettirilganda massasi 4 ,3 2  g  bo'lgan m etall cho'km asi 

olin d i.  A ralashm aning  sh u n ch a  nam unasi  m o ‘l  m iqdor  natriy 

karbonat  bilan  reaksiyaga  kirishdi,  natijada  0 ,336  1  hajm  (normal 

sharoitda)  gaz  hosil  b o ld i.  Kislotalarning  dastlabki  aralashmasi 

dagi massa ulushlarini aniqlang. 

Javobi: chum oli kislota — 51,1  %, 

m oy kislota — 48,9%.

21.33. Sirka kislota tarkibida sirka aldegid va etanol qo'shimchalan 

bor.  M assasi  8 g  b o ‘igan  kislota nam unasiga  m o ‘l m iqdor kum ush 

o k s id n in g   a m m ia k d a g i  m o 4]  m iq d o r   e r itm a si  b ila n   is h lo v  

berilganda  m assasi  5 ,4   g   bo'lgan  m eta ll  ch o 'k m a  hotsil  b o'ld i. 

K islo ta n in g   sh u n d ay  n a m u n a sin i  n eytra lla sh   u c h u n   z ic h lig i 

1,3  g /m l,  natriy  gidroksidning  m assa  ulushi  30%  bo'lgan  10,26 

m l hajmli eritmasi talab elildi. OtVshtm rhalam ing kislotadagi massa 

ulushlarini  toping.

Yechish.  K um u sh  o k sid n in g   am m iakdagi  eritm a si  b ila n 

kislotadagi  asetaldegid  o'zaro  reaksiyaga kirishadi:

CHjCOH + Ag20   -»  CH

3

COOH + 2Ag 

(a )

Reaksiya natijasida  hosil bo'lgan kumush  m oddasining miqdori 

quyidagiga teng:

" (Ag) = T w $ )  ’  " (Ag) 

m o l  =  ° ’05  mo1-

(a)  reaksiya  tenglam asidan  quyidagi  kelib  chiqadi: 

«(C H

3

COH)  = i« (A g );   «(CHjCOH)  = ^ 0,05  m ol  =

=  0,025  mol;

« г ( С Н 3С О Н )  

= «(C H

3

COH) 

M ( C H

3

COH); 

w (C H

3

COH)  =  0,025 ■

 44 =  Г, 

1

  g.

1 , 1  

g  —  massasi 

8

  g  b o ‘lgan  kislotadagi  asetaldegid  massasi. 

Natriy gidroksid bilan  sirka  kislota  o'zaro  reaksiyaga  kirishadi:

CH

3

COOH + NaO H   -»  CH 3COONa + H 20  

(b )

N aO H   eritmasining  massasi  quyidagidan  iborat: 

m  =  Vp;  m =  10,26  1,3  g  =  13,34  g.

Reaksiyaga  kirishgan  natriy  gidroksid  m oddasining  massasi  va 

miqdorini  aniqlaymiz:

«(N aO H ) =  wco(NaOH);  «(N aO H ) =  13,34■ 0,3  g  =  4 , 0 g;

= 

"(N aO H ) = ±   mol  =  0,1  mol,

(b)  reaksiya  tenglam asidan  quyidagi  kelib  chiqadi:

«(C H

3

COOH)  = «(N aO H );  «(CH

3

COOH)  =  0,1  mol; 

w (C H

3

COOH)  = «(C H

3

COOH) • M (C H

3

COOH); 

/«(C H

3

COOH)  = 0,1  ■

 60  g  = 

6

  g.

6

  g  —  kislota  namunasidagi  C H 3CO O H   ning  massasi.

Kislota  nam unasidagi  spirtning  massasi  m'  ni  topamiz: 

m(C

2

H

5

OH)  =  m -  w (C H

3

COH) =  w (C H

3

COOH); 

m(C

2

H

5

OH)  = 

( 8

 -1 ,1  -  

6

) g  =  0,9  g.

co(C,HsOH)  = -";  co(C,HsOH)  = ^  =  0,1125  yoki

m

 

8

11,25%;

co(CH

3

COH)  = - (СНзС0Н);  ш(СН

3

СОН) = M  =  0,1375  yoki 

tti

 

8

13,75%.

2 1 .3 4 .  Propion  kislota  chum oli  kislota  va  propil  spirt  bilan 

ifloslangan.  Massasi  150 g bo'lgan kislota  namunasiga m o ‘l  miqdor 

kaliy  gidrokarbonat  qo'shildi,  44,8  1  hajm  (normal  sharoitda)  gaz 

o lin d i.  K islo ta n in g   shunday  nam unasiga  kum ush  ok sid n in g  

ammiakdagi  eritmasidan  m o‘l  miqdorda  qo'shildi,  natijada  massasi 

2,16 g bo'lgan cho'km a hosil bo'ldi.  Q o'shim chalarning kislotadagi 

massa  ulushlarini  aniqlang.  Javobi: chumoli  kislota  — 0,31%,  propil- 

spirt  1,03%.

2 1 .3 5 .  Massasi  7,2  g  bo'lgan  p ro p a n o l-1  ni  oksidlab,  propion 

kislota  olindi,  uni  neytrallash  uchun  zichligi 

1 , 2 2

  g /m l,  natriy 

gidroksidning massa ulushi  20% bo'lgan  16,4 ml  hajm eritma sarflandi. 

Kislotaning  unum ini  aniqlang.  Javobi:  83,3% .

2 1 .3 6 .  Asetaldegidning  kislorod  bilan  katalitik  oksidlanishi 

natijasida,  unumi  75%  bo'lgan  sirka  kislota  olindi.  Bu  kislota  m o'l 

miqdor  natriy  karbonat  bilan  reaksiyaga  kirishdi.  Ajralib  chiqqan 

gaz  natriy  gidroksid  bilan  massasi  5,04  g  bo'lgan  nordon  tuz  hosil 

qildi.  Aldegid bilan reaksiyaga  kirishgan  kislorodning hajmini aniq­

lang.  Javobi:  1,792  1.

22.  MURAKKAB  EFIRLAR.  YOG‘LAR

22.1.  Quyidagi o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradigan 

reaksiyalaming  tenglamalarini  yozing:

CH

3

CH

2

CH

2

CH2OH  -»  CH

3

CH

2

CH2OH  ->  C H

2

CH

2

CH2COOH  ->

->  C

3

H

7

COOC

3

H

7

b) 

etilasetat-> natriy  asetat-*  sirka  kislota-*  metilasetat.  Bu 

reaksiyalar  qanday  sharoitda  boradi?

22 .2 .  Yozuvi  bo'lm agan  to'rtta  probirkada  etanol,  etilasetat, 

sirka  kislota  va  asetaldegid  bor.  Bu  m oddalarni  qanday  kim yoviy 

reaksiyalar  yordamida  bir-biridan  farq  qilish  mumkin?

Shu  reaksiyalaming  tenglam alarini  yozin g va  ularning  borish 

sharoitlarini  ko'rsating.

2 2 .3 .  Massasi  1,61  g   bo'lgan  etanol  va  massasi  1,80 g  bo'lgan 

sirka  kislotaning  eterifikatsiya  reaksiyasida,  agar  m ahsulot  unum i 

75% ga teng bo'lsa. etilasetalning qancha massasini olish mumkin.? 

Javobi:  1,98  g.

2 2 .4 .  N o k   essensiyasi  sirka  kislota  bilan  izoam il  spirtning 

(3-m etiIbutanol-l) murakkab efiridir.  Massasi 4 ,4  g bo'lgan izoam il 

spirt  bilan  zichligi  1,06  g /m l  silica  kislotaning  massa  ulushi  96% 

bo'lgan 3 ,5 4 ml hajmli eritmasi suliat kislota ishtirokida qizdirilganda 

izoam ilasetat rung qancha massasi hosil bo'lishi m umkin? Efir unu­

mi  80%  ni  tashkil  etadi.

Yechish.  Eterifikasrya  reaksiyasining tenglamasini  yozamiz;

CH, -  CH -  CH. -  CH,OH + CH3COOH —^

CH3

- > C H , - C H - C H , - C H , - о - с - с н 3 + н . о

- 

! 

2 

f 

3 

2 

C H , 

о

yoki

C5H„OH + CH,COOH - » C5HnOCOCH3 + H20

Reaksiya uchun olingan spirt va kislota moddalannmg miqdorini 

aniqlaymiz:

" < С ,Н „ О Н )= ^ | н ” о н г   » = £   m ol  =   0 ,0 5   пкЯ;

m = Vp,  m = 3,54  1,06  g  = 3,75  g; 

m(CH,COOH) = 

m oj(CH3CXX)H);m(CH3COOH) =  3,75  G,96g =  3,6g;

»(СН зСО О Н , = М   m ol  =

=   0 ,0 6   moL

Binobarm , sirka kislota m o'l m iqdorda olingan.

Reaksiya  tenglam asidan quyidagi  kelib chiqadi:

=   C H . O H ) :  

=   0,05  mol

O lingan  cfim m g   m assasini  aniqlaymiz:

=   'W ,  • 

=   0 0 5  -  130g  = 6 , 5 g .

M ahsulot  unum ini  hisobga  o lib ,  e fim in g   haq iq iy  o lin g an  

m assasini  topam iz.

2 2 .5 . 

Massasi  2.4  g  b o ig a n   m etanol  va  massasi  3,6  g   bo'lgan 

sirka kislota qizdirilganda  massasi  3 .7  g b o ig a n   metilasetat  olindi. 

Efim ing  unum ini  aniqlang. 

Javobi:  83,3%.

2 2   6 .  M assa si  10,3  g  b o i g a n   m e tila se ta t  va  e tila se ta t 

aralashm asi  bor.  M etilasetatn in g  aralashm adagi  m assa  ulushi 

35,9% ,  etiiasetatn iki  —  64,1  %  dan  iborat.  Efir  aialash m asi- 

n in g  t o i i q   ish qoriy  g id ro lizla n ish i  u c h u n   zich lig i  1,4  g /m l, 

m assa  u lu sh i  40%   b o ig a n   natriy  gid ro k sid n in g   eritm asid an  

qancha hajm  kerak b o ia d i?  

Javobi:  12,5  ml.

2 2 .7 .  M assasi  27,54  g   b o ig a n   n om a’lum   to'yingan  bir  asosli 

kislota  m etil  efim ing  ishqoriy  gidrolizlanish  reaksiyasiga  zichligi

1,2  g /m l,  m assa  ulushi  18%  b o ig a n   50   m l  hajm dagi  natriy 

gidroksidning eritmasi sarflandi.  Dastlabki efim i qaysi kislota hosil 

qilgan? 

Javobi:  m oy  kislota.

2 2 .8 .  Etanol,  sirka kislota va katalizator vazifasini  bajaradigan 

m o l   miqdordagi  sulfat  kislota  aralashmasi  13.2  g etilasetat  o lindi. 

Efir unum i 60%.  Xuddi shu  massadagi  dastlabki aralashmaga  m o l  

natriy  gidrokarbonat  ta’sir  ettirilganda  7 r84  I  hajmli  (norm al 

sharoitda)  gaz  hosil  bo'ldi.  Aralashmadagi  m oddalam ing  massa 

ulushini  aniqlang.

Yechish.  Eterifikasiya  reaksiyasining  tenglamasini  yozamiz:

C ,H sOH - CHjCOOH 

C2H ,O C O C H ,  - H:0  

( a ) 

Natriy gidrokarbonat bilan  faqat sirka kislota  reaksiyaga kirishadi: 

CH ,C O O H  -t- NaH C O ,  -> C H ,C O O N a -  CO-.  r 

(b)

(b) 

reaksiyada olingan uglerod (TV) oksid m oddasining  nruqdo- 

rini  aniqlaymiz:

«(C O ,) = 

-  /KCO: ) = ^ l   raoi  =   0.35  m ol.