& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

1. Buwιn u`nlesligi.
So`zlerdin` keyingi buwιnιnιn` juwan-jn`ishkeligine qaray yug`an sa`ykes qosιmtalarιnιn` da jwan yaki jin`ishke bolιp jalg`anιp keliwin buwιn u`nlesligi dep ataymιz. Mιs: bola-lar, erik-ler, tal-lar-dιn`, balιqshι-lιq, etik-shilik.
So`zdin` aqιrι nk, ks, kt, rk, st, qosarlι dawιssιzlarιna piken so`lerge jin`ishke buwιnlι qosιmtalar jalg`anadι: bank-ke, tank-ke, boks-ten, teks-ti, punkt-ke, park-tin`.
Joqarιda buwιn u`nlesiwinde so`zlerdin` juwan ha`m jin`ishke buwιnlardan quralatug`ιnιn,tu`bir so`zlerge jalg`anatug`ιn qosιmtalardιn` da da`slepki buwιnnιn` juwan-jin`ishkeligine qaray qosιlatug`ιnιn ko`rdik.
Qaraqalpaq tilinde buwιnlardιn`erinlik u`nlesiwi de boladι.mιsalι:bu`lbu`l,Ustu`rt,du`ldu`l,gu`mgu`m,Aqsu`ngu`l.
Biraq bunday erinlik buwιn u`nlesligi ayιrιm so`zlerde g`ana ushιrasadι.
2.Ses u`nlesligi.
Tilimizde so`zler bir-biri menen o`z-ara u`nlesip keledi. Ma`selen, ba`ha`rde,kitaptι so`lerin alsaq, bundag`ι ba`ha`r so`zinin` son`g`ι sesi (r) u`nli bolmag`anlιqtan, og`an qosιlg`an qosιmta da u`nli sesten (d) baslang`an. Al, kitap so`zindegi keyingi ses (p) u`nsiz bolg`anι ushιn og`an qosιlg`an qosιmta da u`nsiz sesten (t) baslang`an.
So`lerdegi seslerdin` bunday bolιp u`nlesiwin ses u`nlesligi deymiz.
Seslerdin` u`nlesiwi so`z dizbeginin` ha`m birikken so`lerdin` aralιg`ιndag`ι qon`sιlas seslerdin` aytιlιwιnda da boladι. mιs: Qurbangu`l, on bes, so`zleri aytιlιwda Qurbangu`l , on bes tu`rinde aytιladι.
Seslerdin` bir-biri menen u`nlesiwi eki tu`rli bolιp keledi.
Ma`selen, aldιng`ι ses keyingi seske, keyingi ses aldιng`ι seske ta`sir etip u`nlesedi. Usιg`an baylanιslι ilgerili ta`sir ha`m keyinli ta`sir bolιp bo`linedi.
1. Ilgeri ta`sir.
Tu`bir so`z benen qosιmtanιn`, birikken so`zdin` ha`m so`z dizbeginin` aralιg`ιndag`ι da`slepki sestin` keyingi seske ta`sir etip u`nlesip keliwin ilgerili ta`sir deymiz. Mιs: Ferma-g`a, atιz-dιn`, qala-nιn`, qιzketken-ge.
Ilgeri ta`sir to`mendegi orιnlarda boladι.
Tu`bir so`zdin` son`g`ι so`zidawιslι yaki u`nli dawιssιzg`a pitse, qosιmta u`nli seslerden baslanιp qosιladι. Bala-nιn`, gu`z-de, toy-g`a, suw-da.
Egerde tu`bir so`zdin` keyingi sesi u`nsiz bolsa, og`an jalg`anatug`ιn qosιmta da u`nsiz dawιssιzdan baslanadι: jattι, ketti qolg`aptιn`, Azatqa, terekke, toraqqa, jantaqtan.
Keyini b, g, d, v, seslerine pitken so`zlerdi aytqanιmιzda b sesi p sesine, g sesi k sesine, d sesi t sesine, v, sesi f sesine almasιp esitiledi. Bunday jag`dayda bul so`lerge u`nsiz dawιssιzdan baslang`an qosιmta jalg`anadι, biraq so`z tu`birindegi b, g, d, v, sesleri saqlanιp jazιladι. Mιs: Shtabtιn` pedagogqa, abbat (abadan), Muratov, Shadlι.
Tilimizdegi u`nli ha`m u`nsiz sesten baslang`an –paz, -kesh, -xor, -ker, -lar, (ler), -las, -le, -lik, -xana, qosιmtalarι tu`bir so`zden keyini qanday seske pitse de, sol tu`birinde o`zgermey jag`ana beredi: ilimpaz, o`nerpaz, salιkesh, paxtakesh, miynetkesh, jemxor, xιzmetker, sho`plik, ko`mekles, ka`siples, oqιwshιlar, terekler watanlas.
Tu`bir so`zdin` aqιrι sh sesine tamalanιp, og`an s sesinen baslang`an qosιmta qosιlsa, aytιlιwda s sesi sh sesine almasιp esitilgeni menen jazιwda s o`zgertilmey jazιladι.
Mιs: ko`shshe-koshse, ushsha-ushsa, shashsha-shashsa, qashsha-qashsa, o`shshe-o`shse.
So`z dizbeklerindegi da`slepki so`zdin` keyingi sesi dawιslι yaki u`nli sestin` ta`siri menen ekinshi so`zdin` aldιng`ι u`nsiz sesi u`nli bolιp aytιlg`anι menen, u`nsiz ses saqlanιp jazιladι. Mιs: qara g`oy- qara qoy, sol g`ol-sol, qol, on g`oy-on qoy, keshegi ku`n, qalιn g`amι- qalιn` qamιs.