& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

&Ulιwmalastιrιwshι so`zlerdin` irkilis belgileri
Birgelikli ag`za menen ulιwmalastιrιwshι so`zdin` arasιna to`mendegi jag`daylarda irkilis belgileri qoyιladι:
1) ulιwmalastιrιwshι so`z birgelikli ag`zadan keyin kelse, ulιwmalastιrιwshι so`zdin` aldιna sιzιqsha qoyιladι.
Mιs: Qιzketken, Quwanιshjarma, Kegeyli – bular respublikanιn` arqa rayonlarιn suw menen ta`miynleydi.
2) birgelikli ag`zanιn` aldιnda ulιwmalιq ma`nidegi ayqιnlanιwshι so`z kelip, son`ιnda ulιwmalastιrιwshι so`z kelse, ayqιnlanιwshι so`zden keyin eki noqat , ulιwmalastιrιwshι so`zden aldιn sιzιqsha qoyιladι. Mιs: Jumabay qayιqshιnιn` qaptalιnan qalmaytug`ιn ha`jet a`spabι: su`ymen, balta, bel, gu`rek - ha`mmesin bir jerge qoydι
3) ulιwmalastιrιwshι so`zdin` aldιnda juwmaqlawshι ma`ni beriwshi qullasι, mine so`zleri kelse, sol so`zlerdin` aldιnan sιzιqsha, keyninen u`tir qoyιladι. Mιs: torι, Aqboz, Ayqasqa- qullasι, ba`ri de tabιlιp atιr.
Sanaat o`ndirisin rawajlandιrιw , o`nim islep shιg`arιw ha`m ko`lemin arttιrιw – mine, bulardιn` ha`mmesi jumιsshιlardιn` aldιnda turg`an en` a`hmiyetli wazιypa.
Birgelkili ag`zalardιn` stillik o`zgeshelikleri.
Ga`ptin` birgelkili ag`zalarι a`debiy tildin` barlιq stillerine qatnaslι bolιp keledi. A`sirese birgelkili ag`zalardιn` stillik qollanιlιwι ko`rkem shιg`armalarda ko`birek ko`rinedi. Ko`rkem a`debiyat stilinde birgelkili ag`zalar shιg`armanιn` ta`sirliligin o`tkirligin arttιradι. Mιsalι:
Sayra, dostιm, al hawadι pιrpιrlap,
So`z benen sa`wbetsiz da`wran boldι ma.
Sen ko`kte, men jerde bunshelli shιrlap,
Su`ymegende onnan Watan boldι ma? (I.Yu)
Bul to`rt qatar qosιqtιn` ekinshi qatarιnda eki birgelkili ag`za, al u`shinshi qatarιnda 4 birgelkili ag`za kelgen. Bunda shayιr birgelkili ag`zalar arqalι o`z oyιn tolιq, ta`sirli etip beriwge erisedi.
Ga`ptin` birgelkili ag`zalarιnιn` stillik xιzmetlerin anιqlawda olardιn` grammatikalιq baylanιs qurallarι-qosιmtalar, da`nekerler, sanaw intonatsiyasι, birgelkili baslawιsh ha`m bayanlawιshlardιn` bet, san qosιmtalarι qatnasadι.
1. Seplik qosιmtalarι, ko`mekshi so`zler birgelkili ag`zalardιn` ha`r biri menen ta`kirarlanbay, olardιn` en` son`g`ιsι menen kelip te da`slepkilerine ortaqlasa aytιladι. Bul jag`day ga`pke stillik jaqtan ιqshamlιlιq tιwdιradι. Mιsalι:
Qara suwιq qιstι eldi.
Bultlar basιp ten`iz, ko`ldi.
Atlι a`skerler Shabbaz, Biybazar arqalι qιr menen ju`rdi.
Bul ga`plerdegi birgelkili ag`zalarda seplik qosιmtasι ha`m tirkewishti birgelkili ag`zanιn` ha`r biri menen ta`kirarlap aytιwg`a bolmaydι. Eger ha`r biri menen ta`kirarlansa, ga`ptin` stillik ιqshamlιlιg`ι buzιladι.
2. Birgelkili ag`zalardιn` ha`r birine dιqqat awdarιp, ku`sheytilip aytιlg`anda, olardιn` ha`r qaysιsι seplik qosιmtalι yamasa tirkewishli bolιp keledi. Mιsalι:
Shet eldegi bawιrlarg`a, doslarg`a,
Okean, taw, ten`izlerden asιp bar.
Paxtakesh diyqanlar tag`ιda qaytpas g`ayrat penen, qιzg`ιnlι pa`t penen iske kiristi.
3. Birgelikli ag`zalar ko`p qatarlι bolιp, da`nekerler arqalι baylanιsιp kelgende de stillik o`zgeshelikke iye boladι:
A) xa`m, ja`ne, da`nekerleri ko`p qatarlι birgelikli ag`zalardιn` xa`r biri menen ta`kirarlanιp kelgende, ga`p kusheytiriushilik ma`nide keledi. Mιsalι: Rιsqulbiy xa`m ashιulι, xa`m quuanιshlι so`yledi. Men ushιn menin` Eshimbetim xa`m aqιllι, ham sulιu, xa`m jag`ιmlι.
a`) da/de da`nekerleri de ko`p qatarlι birgelikli ag`zalardιn` xa`r biri menen ta`kirarlanιp kelip, ga`pke kusheytiushilik, ta`sirlik ma`ni beredi. Mιsalι: balιqtιn` gumis qalashι ko`riniuden qarmaqshιnιn` shapikligide, sheberligide, ta`silxorlιg`ι da kerek.
4. birgelikli ag`zalar menen birge qollanιlatug`ιn ulιumalasιrιushι so`zler de stillik o`zgesheliklerge iye bolιp keledi. Ulιumalastιrιushι so`zler sanau intonatsiyasι menen aytιlg`an birgelikli ag`zalardι ja`mlep, jιynaqlap, ulιumalastιrιp ko`rsetedi.
Ulιumalastιrιushι so`zler, tiykarιnan, birgelikli ag`zalardan son` keledi. Geyde stillik talapqa ιlayιq bir ga`ptin` quramιnda ulιumalιq ma`nidegi ayqιnlanιushι so`z xa`m ulιumalastιrιushι so`z keliui mumkin. Bunday jag`dayda ulιumalιq ma`nidegi aykιnlanιushι so`z birgelikli ag`zadan aldιn, al, ulιumalastιrιushι so`z keyin keledi. Bul jagdayda ulιumalιq ma`nidegi ayqιnlanιushι so`zdin` ma`nisi birgelikli ag`zalar arqalι daralap, ayqιnlanιp ko`rsetiledi de, ulιumalastιrιushι so`z birgelikli ag`zalardι ja`mlep, ulιumalastιrιp beredi. Mιsalι: o`zinin` uy – ishi: Nurjamal, Ma`mbetniyaz, A`jiniyaz – xAmmesi de qιrman basιnda.