& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

Co`ylew ag`zalarι haqqιnda tu`snik
Sesler so`ylew ag`zalarιnιn` xιzmeti na`tiyjesinde payda boladι. so`ylew ag`zalarιna til, Erin, kishkene til jaylasqan awιz quwιslιg`ι, murιn, jutqιnshaq, dawιs shιmιldιg`ι jaylasqan tamaq ha`m o`kpe so`ylew ag`zalarι bolιp esaplanadι. Аўыз бослығында жайласқан сөйлеў ағза-ның ишинде тил ҳәрекетшең хызмет атқарады ол тил ушы, тил арқасы, тил түби болып бөлинеди. Тил арқасының өзи тил алды, тил ортасы, тил арты болып айтылады.
Сеслердиң айырмашлығы тилдиң ҳәр қыйлы ҳәрекетини байланыслы. Аўыз қуўыслығының ең алдынғы шегарасы еринлер ҳәм алдынғы тислер болып есапланады.
So`ylew seslerin payda etiwde so`ylew ag`zalarιnιn` ha`mmesi birdey xιzmet atqara bermeydi. Seslerdin` jasalιwιnda ha`reketshen` so`ylew ag`zalarι ha`m ha`reketshen` emes (uyan`) so`ylew ag`zalarι boladι.
-ha`reketshen` so`ylew ag`zalarι- dawιs shιmιldιg`ι, til, Erin, kishkene til menen qosa jumsaq tan`lay
- ha`reketshen` emes (uyan`) so`ylew ag`zalarι- tisler ha`m qattι tan`lay jatadι.
Ces ha`m ha`rip
Tildegi so`z quraytug`in sesler fonema dep ataladi.
So`zler seslerden quraladi. Ses- so`zlerdin` ma`ni an`latiwshi en` kishi bo`legi misali: jol degen so`zde u`sh ses bar,(j,o,l) qol degen so`zde u`sh ses bar (q,o,l) Seslerdi aytamiz ha`m esitemiz
Jaziwda sesler ha`ripler menen belgilenedi. Ha`ripler- seslerdi jaziwdag`i sha`rtli belgiler. Ha`riplerdi ko`remiz, oqiymiz ha`m jazamiz Mis: bar so`zi-u`sh sesten( b,a,r) u`sh ha`ripten (b,a,r) Ha`riplerdin` belgili bir ta`rtipte ornalasqan jiynag`i a`lipbe dep ataladi Arab a`lipbesi 1924-28 jιllarι qollanιldι.Arab a`lipbesinin` jumsalιwι uzaq dawam etpedi.1928 jιlι latιn a`lipbesi tiykarιnda jan`a qaraqalpaq a`lipbesi du`zildi ha`m qabιl etildi
Bul ālipbe 1940-jilĝa shekem dawam etti. onnan keyin 1940-1995-jillar dawaminda oris ālipbesi qollanildi.
Oris ālipbesinde ha`riplerdin` sanι 41 bulardιn` ishindegi segizi ( a`, o`, u`, w, g`, q, n`, h) qaraqalpaq tilinin` o`zine ta`n seslerin bildiriw maqsetinde orιs a`lipbesindegi ha`riplerge qosιmsha qabιl etilgen.
Jan`a a`lipbege tiykarlang`an imla qag`ιydalarι qaraqalpaqsan respublikasι ministrler ken`esinin` 1995 jιldιn` 30dekabrindegi qararι menen tastιyqlandι ha`m 1996 jιlι «bilim» baspasιnda kitapsha bolιp basιlιp shιqtι. 90-jιllardιn` birinshi yarιmιnda «ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasι» atlι eki tomlιq akademiyalιq grammatikanιn`, to`rt tomlιq «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi» basιlιp shιg`ιwι qaraqalpaq a`debiy tilinin` rawajlanιwιnιn` jan`a basqιshι bolιp esaplanadι.
Latιn jazιwιna tiykarlang`an qaraqalpaq a`lipbesi jeke seslerdi bildiretug`ιn 32 ha`ripten turadι. Olardιn` qaraqalpaq tilinin` o`zine ta`n seslik o`zgesheligin bildiretug`ιn 5 ha`ribi u`stin belgisi menen, 1-ha`rip ha`ripler birikpesi tu`rinde alιng`an (SH) A`lipbenin` quramιna kirgen ha`ripler xιzmetine qaray en` da`slep dawιslι ha`m dawιssιz ha`ripler bolιp eki toparg`a bo`linedi 1.dawisli sesler -9 ha`ripten ibarat 2. dawissiz sesler-23 ha`ripten ibarat