£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Xiva xonligi. Manbalarda ko’rsatilishicha, XIX asr birinchi yarmida Xiva 

xonligining hududi 19 ming kvadrat milni tashkil etgan. Xonlik janubda Eron bilan, 

sharqda Buxoro amirligi, g’arbda Kaspiy dengizi, shimolda qozoq juzlari bilan 

chegaradosh edi. Suvsiz, cheksiz Qoraqum, Qizilqum sahrolari Xiva xonligini hududiy 

jihatdan boshqa mamlakatlardan ajratib qo’ygan edi. Quyi Amudaryo bo’yi Xiva 

xonligining markaziy qismini tashkil etardi. Amudaryo sohillarida joylashgan Xiva, 

Urganch, Qiyot, Ko’na Urganch, Xazorasp, Qo’ng’irot, Xo’jayli, Kurdar (Xozirgi 

Chimboy) shaharlari xonlikning yirik shaharlari edi. O’rta Osiyoning eng boy savdo 

markazlaridan biri bo’lgan Xiva shahri  xonlikning poytaxti hisoblanardi. Shahar ikki 

qismdan Ichan qal’a  (shaharning ichki qismi) va Dishon qal’a (shaharning tashqi 

qismi)dan iborat edi. Ichan qal’ada xon qarorgohi va harami, 17 ta masjid, 22 ta madrasa, 

karvonsaroy va bozor joylashgan bo’lib, ular asosan X1X asrda barpo etilgan. 1842 yilda 

Dishon qal’a qurilib, devor bilan o’rab olinadi. Dishon qal’ada hunarmandlar, 

savdogarlar, mardikorlar, qisman dehqonlar ham istiqomat qilganlar.  

Xiva xonligida taxminan 800 mingga yaqin kishi yashardi. Aholining ko’pchilik 

qismi o’zbeklar bo’lib,  ulardan eng kuchli va ko’p sonlilari qo’ng’irot, nayman, qiyot, 

uyg’ur, nukuz, qangli, xitoy, qipchoq qabilalari edi. O’zbek qabilalari asosan Amudaryo 

tarmoq yoygan qismida, kanallar bo’ylarida joylashgan edi.          

Aholining anchagina qismini (taxminan 1/4 qismi) turkmanlar tashkil etardi. 

Turkmanlar qadimgi o’g’izlarning avlodlari bo’lib, forscha gaplashuvchi mahalliy xalqlar, 

o’zbeklar bilan qorishib ketgan edi.  

Qoraqalpoqlar yashaydigan Amudaryoning quyi havzasi va Orol degizining 

janubiy qirg’oqlari Xiva xonligi tasarrufida edi. Qoraqalpoqlar bu hududdagi sho’rxok 

erlarni qancha mashaqqatlar bilan o’zlashtirib tirikchilik qilardi. Dehqonchilik, 

chorvachilik, baliqchilik, ovchilik qoraqalpoqlarning asosiy mashg’uloti edi. 

---

 

164

Xonlikning shimoliy qismida qozoqlar yashardi. Shuningdek, xonlikda qisman 

forslar, arablar va boshqalar ham yashagan. 

Muhammad Rahim I (1806-1825 yillar) davrida xonlikdagi o’zaro urushlar biroz 

tinchidi, xonlikni birlashtirish nihoyasiga etdi. Qoraqalpoqlar hamda turkmanlarning 

chavdor qabilalari ham bo’ysundirildi. Mamlakatda o’tkazilgan soliq islohoti, bojxona 

joriy etilishi, oltin pul zarb etilishi xo’jalik ishlariga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. O’z 

vaqtida yig’ib olingan soliqlar xonlik daromadini oshirdi.  

O’rta Osiyodagi qo’shni davlatlar singari Xiva xonligi ham monarxiya tipidagi 

davlat edi. Davlat tuzumi Buxoro amirligiga o’xshardi. Oliy xokimiyat xon qo’lida bo’lib, 

uning huquqi chegaralanmagan - hokimi mutlaq edi. Xiva xonligida qulchilik rasmiy 

jihatdan hamon mavjud edi. Dishon qal’ada qul bozori bo’lib, sotilguncha qullarni ushlab 

turuvchi maxsus bino mavjud edi. Qul savdosi ayrim toifadagi odamlar uchun daromadli 

edi, qul sotish bilan ko’proq turkmanlar shug’ullanardi. Ular Eron, Afg’oniston, 

Badaxshonga hujum qilib, qishloq aholisini qul qilar, bozorda sotardi.