£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

3. Chorizm mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik harakati 

 

Chor Rossiyasining Turkistonda joriy etgan ma’muriy- boshqaruvi tizimi xalqning 

boshiga solingan siyosiy sirtmoq bo’ldi. Bosqinchilar avvalo, Turkiston boyliklarini talon-

taroj qildi, so’ngra o’lkani xom ashyo bazasiga aylantirib iqtisodiyotni o’z manfaatlari 

yo’lida jilovlab oldi. Og’ir soliqlar, g’ayriqonuniy majburiyatlar aholini tobora 

qashshoqlashtirib bordi. Mustamlakachilar mahalliy aholining milliy qadriyatlari, urf-

odatlarini oyoq osti qilardi, ma’naviy zug’um kuchayib borardi.  

Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy, 

ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi 

xalqning noroziligi, nafrati oshib bordi, qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi. 

Qo’zg’olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, 

kambag’allar bo’ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g’ururini 

yo’qotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar.  

1879 yilda 600 ga yaqin g’alayonchi Farg’ona viloyat boshqarmasi binosini 

qurshab olib, harbiy gubernatordan Marg’ilon tumanidan olinayotgan soliqlarni 

kamaytirishni talab qiladi. G’alayonchilar avzoidan cho’chigan, vaziyatning jiddiyligini 

anglagan viloyat harbiy gubernatori bo’lajak katta janjalning oldini olish maqsadida 

xalqqa yon bosib, ularning talablarini o’rganib chiqishga va’da beradi va g’ayriqonuniy 

soliq yig’uvchilarni aniqlab, ularni ishdan chetlashtirishga majbur bo’ladi.  

1880-1883 yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqishlar bo’lib o’tdi. 

Xo’jand, O’ratepa, Namangan, O’sh va Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar bunga misol 

bo’la oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg’ona viloyatida xalqning 205 marta 

siyosiy chiqishlari, harakatlari ko’tarilgani qayd etilgan.  

Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidan 

ko’z-quloq bo’lib turish uchun Markaziy hukumatga maxfiy siyosiy politsiya xizmatini 

tashkil etish taklifini ilgari suradi. U Farg’ona viloyatining har bir tumanida maxfiy 

ayg’oqchilar tarmog’ini vujudga keltirish uchun o’z ixtiyoridagi mablag’dan foydalandi. 

O’lkaning oliy harbiy-siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to’lqinini 

pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi. Qurolli kuchlar va politsiya xizmatini 

kuchaytirish tadbirlari uchun bir yilda 5,5 mln. so’m sarflanardi. Holbuki, undan ham 

                               

1

 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 

kafolatlari. –T.: O’zbekiston, 1997, 55-bet. 

---

 

188

muhim hisoblangan temir yo’l uchun bor yo’g’i 190 000 so’m ajratilganini hisobga olsak, 

chor hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo’ladi

1

.