£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

XI BOB. SOVET HOKIMIYATINING O’ZBEKISTONDA AMALGA 

OSHIRGAN IJTIMOIY-SIYOSIY, IQTISODIY TADBIRLARI VA ULARNING 

MUSTAMLAKACHILIK MOHIYATI 

 

Tayanch so’z va iboralar: Shovinistik milliy siyosat. Milliy davlat 

chegaralanishi. O’zbekiston SSR. Er-suv islohoti. Industrlashtirish. Yoppasiga 

jamoalashtirish. Xalq xo’jaligini qayta tiklash. Paxta yakkahokimligi. Orol 

fojiasi. Sanoat. Transport. Ijtimoiy hayot. 

 

1. 

  O’rta Osiyoda o’tkazilgan milliy-davlat chegaralanishi.  

O’zbekiston SSRning tuzilishi 

 

Milliy siyosat  Bolsheviklar partiyasi  bosh  bo’lgan sovet hokimiyati Turkiston 

mustaqilligi uchun kurashgan vatanparvar kuchlar harakatini daf etishga muvaffaq 

bo’lgach, endilikda bu hududda uzoqqa mo’ljallangan o’z makkorona rejalarini amalga 

oshirishga kirishdi. Shu maqsadni ko’zlab u XX asrning 20-yillari boshlaridan bu 

zaminda mustamlakachilarga xos «orani buz,  hokimlik qil» qabilidagi o’z milliy 

siyosatini hayotga izchil tadbiq etish yo’lini tutdi. Aslida sovetlarning milliy siyosati 

chorizmning ko’p zamonlar bu yurtda yuritib kelgan shovinistik, ulug’ davlatchilik 

siyosatidan mohiyat e’tibori bilan farq qilmasdi. Faqat uning shakli-shamoyili o’zgargan 

edi, xolos.  

Gap shundaki, chorizm hukmronligi davrida chekka o’lkalar xalqlari 

ochiq-oshkora tarzda kamsitilar, ularning insoniy qadr-qimmati, or-nomusi, asliy 

milliy qadriyatlari tahqirlanar edi. Sovet mutasaddilari esa o’zlarining 

niqoblangan soxta ishlari, yolg’on-yashiq va’dalari bilan mazlum millat 

kishilarini o’z hukmlariga bo’ysundirishga intildilar.  

Turkiston xalqlari o’z milliy davlatchiligini tiklash va rivojlantirishga intildi. 1920 

yil yanvarida bo’lib o’tgan Turkiston Kompartiyasining V o’lka konferentsiyasida 

Turkiston ASSR MIQ raisi T. Risqulov so’zga chiqib «Yagona Turkiston g’oyasi»ni 

ilgari suradi, asosan turkiy xalqlardan iborat Turkiston ASSRni Turk Respublikasi, 

Turkiston Kompartiyasini Turk kompartiyasi, deb o’zgartirishni taklif qiladi. Bu 

takliflar konferentsiyada, shuningdek, o’lka ijtimoiy-siyosiy hayotida, RKP(b) 

Markazqo’mi, uning Siyosiy byurosi, sovet hokimiyati doiralarida turli bahslarga sabab 

bo’ladi. T.Risqulov takliflari millatchilik, og’machilik ruhidagi qarashlar deb baholandi. 

T.Risqulov, N.Xo’jaev va boshqalar tarkibida tuzilgan delegatsiya Moskvaga 

borib, sovet hukumati oldiga Turkkomissiyani tugatish, Turkistonga o’z qurolli 

kuchlariga ega bo’lish huquqini berish, Sharq mamlakatlari bilan aloqa o’rnatishda 

Turkiston hukumatiga mustaqillik berish kabi talablarni qo’ydilar. Shu boisdan 

«Turkiston masalasi» bir necha bor Markazda, RKP(b) Markaziy Qo’mitasi Siyosiy 

byurosining 1920 yil mart-iyun oylaridagi majlislarida muhokama qilindi. Oqibatda natija 

shunday bo’ldiki, mazlum xalqlar «dohiysi» va «najotkori» Lenin, bu masalani 1920 yil 

29 iyulida ko’rgan RKP(b) Markazqo’mi Siyosiy byurosi turkistonlik delegatsiya 

iltimosnomasiga ijobiiy baho bermadi. Buning aksicha, Sovet hukumati va partiya 

---

 

220

rahbariyati o’lkadagi vaziyatni tezlikda bartaraf etish uchun shoshilinch tarzda 

«RKP(b)ning Turkistondagi asosiy vazifalari to’g’risida» degan nom ostida bir necha 

qarorlar qabul qildi. Jumladan, o’lka hayoti ustidan nazoratni kuchaytirish, sovet 

hokimiyati negizlarini mustahkamlashga qaratilgan «Turkistonda hokimiyatni tashkil 

etish to’g’risida» maxsus qaror qabul qilindi. Unda Turkistonda Butunrossiya Markaziy 

Ijroiya Qo’mitasi, RSFSR Xalq Komissarlari Soveti va RKP(b) Markaziy Qo’mitasining 

doimiy vakolatxonasi bo’lishi zarur deb ko’rsatildi. Unda shuningdek, federal hukumat 

bilan Turkistonda mahalliy davlat hokimiyati organlarining vazifalari doirasi aniq-ravshan 

belgilab qo’yildi. Shunday qilib, o’lka xalqlarining o’z taqdirini o’zi belgilash, o’z milliy 

davlatchiligini o’z xohishlaricha, huquqiy asosda tashkil qilish borasidagi yana bir urinishi 

barham topdirildi. Hamma gap shundaki, Rossiya Sovet Federatsiyasi hukumati 

Turkistonning emin-erkin rivojlanish yo’lidan ilgarilab borishini emas, balki uni doimiy 

o’z nazoratlari ostida bo’lishini xohlardilar. O’lkaning mehnatsevar, jafokash xalqi, uning 

bitmas-tuganmas boyliklari, tabiiy va mineral resurslari Markaz foydasiga ishlashi 

ularning birdan-bir muddaolari edi. Hukmron Markaz tashabbusi bilan tashkil etilgan 

Turkkomissiya, O’rta Osiyo Byurosi, O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi singari nufuzli 

organlarning o’lka hayotining barcha jabahalarini o’z nazoratiga olish, o’z izmlariga 

bo’ysindirish yo’lida harakat etib kelganligining boisi ham mana shundadir.