£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

adabiy va madaniy jarayoni jabhasi ham chetda qolmagan, albatta. O’zbek 

adabiyoti o’zining buyuk istiqlol sari asta-sekin ilgarilab borishi davomida tez 

o’zgaruvchan tarixiy jarayonlarning kutilmagan ne-ne sinovlariga, hukmron 

tuzumning zarbalariga duch kelganligi shubhasiz. Shu nuqtai nazardan o’zbek 

ijodkorlari faoliyatiga baho beradigan bo’lsak, so’z sa’natkorlari vaziyat taqozosi 

bilan hukmron tuzum siyosati va mafkurasi talablari va yo’l-yo’riqlarini 

bajarishga majbur etildilar. Shu bois ular sinfiylik, partiyaviylikka, marksizm-

leninizm aqidalariga asoslangan holda ijod qildilar. Ijod erkinligining bunday 

cheklanganligi, tabiiyki, ijod ahlining emin-erkin faoliyat yuritishiga halaqit 

berar, ko’plab muhim ijtimoiy masalalarni haqqoniy, to’laqonli yoritishdan 

mahrum etardi. Shunday tarzda ijod etishga majbur bo’lishlik ko’plab shoiru 

adiblar uchun o’sha zamonda qismat bo’lgan. 

Hukmron tuzum mafkurasining kuchli bosimi san’at asarlari va ularning 

ijodkorlari faoliyatida ham o’z yaqqol ifodasini topmay qolmadi.  

 

Xo’sh, sovet davrida yaratilgan asarlarda qanday g’oyalar, tushunchalar 

ko’proq o’rin olgan edi? 

Agar bunga xolis javob beradigan bo’lsak, ularning ko’pchiligida sobiq 

tuzumni ulug’lash, sotsialistik jamiyat afzalliklarini, uning «yangi zamon 

---

 

258

kishilari» uchun ochib bergan «mislsiz» imkoniyatlarini ko’klarga ko’tarib 

maqtash ohanglari «ufurib» turadi. Bu hol amaliy, tasviriy san’at yoxud 

monumental san’at asarlariga ham birdek xosdir. 

Chunonchi, sovet hokimiyati davrida O’zbekistonda yaratilgan mahobatli 

haykallarning asosiy qismi «Inqilob yo’lboshchisi» - Leninga bag’ishlanganligi 

aniqdir. Shuningdek, Lenin va kompartiya mavzularini keng rejada yoritish va 

ulug’lash respublikada ishlangan va ekranlarga chiqarilgan behisob 

kinofilmlarning bosh mazmuni,mohiyatini tashkil etgani faktdir. Bunday filmlar 

sirasiga «Inqilob tongi», «Inqilob chavandozlari», «Yo’lchi yulduz», «Lenin 

yo’llanmasi bilan», «Olovli yo’llar» singari kino mahsulotlarini nisbat berish 

mumkin. Ularning bosh qahramonlari, «harakatlantiruvchi» kuchlari 

hamishagidek Lenin va uning yaqin safdoshlari, komfirqa rahnomalari edi. 

Bordiyu bu asarlarga asosiy qahramon etib mahalliy inqilobchi yohud ilg’or 

mehnat kishisi olingan taqdirda ham voqealarning o’sishi, rivoji davomida uning 

faoliyati «ulug’ og’alar» g’oyaviy-tarbiyaviy ta’sirida ularga qorishib, singishib, 

sezilarsiz holga kelib qolardi. Sovetlar mamlakatida shakllantirilgan qudratli 

mafkuraviy vositalar - radio, televidenie, matbuot va boshqa ommaviy axborot 

kanallari to’lig’icha hukmron tuzum minbariga aylantirilib, ular vositasida xalq 

ommasining ongi, tafakkuri va dunyoqarashini zabt etish uchun tom ma’noda 

informatsion kurash olib borilgan. 

Tuzum mafkurachilari va maddohlarining o’zbek zaminida qilgan qabohati, 

qoldirgan asorati yana shundaki, namoyon bo’ladiki, ular xalqimizning ming 

yilliklar qa’riga borib tutashuvchi bebaho ma’naviy qadriyatlari, umrboqiy 

udumlari va an’analarini yo’q qilish uning imoni, e’tiqodini  suslashtirish va 

barham toptirishga zo’r berib harakat etdilar. Bu bilan ular yurtimiz fuqarolarini 

hukmron tuzumning har qanday topshirig’ini so’zsiz passiv, loqayd, manqurt 

kishilarga aylantirishga umid bog’lagan edilar. Ayniqsa bunday xatti-harakatlar 

totalitar tuzum o’zining so’nggi nafasini kechirayotgan 80-yillarning ikkinchi 

yarmida avj oldirilganligi faktdir. Ma’naviyatimiz dushmanlari hatto xalqimiz 

asrlar davomida e’zozlab, qadrlab kelgan milliy bayramimiz – «Navro’z»ni ham 

tortib olish payida bo’ldilar. Shu maqsadda uni taqiqlash darajasiga borib etildi. 

Shunga qaramay iymon-e’tiqodi but, buyuk ajdodlar udumlariga sodiq o’zbek 

xalqi o’z Navro’zini xoh oshkora, xoh pinxona bo’lsin, baholi qudrat nishonlash, 

u bilan bog’liq xayrli marosimlarni o’tkazishda davom etdi va bu orqali yorug’, 

dorilamon zamonlar kelishiga umidvorlik tuyg’usi bilan intiqib yashadi.  

Nihoyat, Mustaqillik davri kelib boshqa bebaho milliy qadriyatlarimiz 

qatorida Navro’zimiz ham o’z munosib maqomiga ega bo’ldi va xalqimizning 

eng sevimli bayrami sifatida o’tkaziladigan bo’ldi.  

Xullas, o’zbek xalqi totalitar tuzumning barcha makkorona nayranglari, 

zug’umiga dosh berib, o’z boshiga tushgan og’ir sinov-sinoatlarni mardonavor 

engib, oxir-oqibatda g’olib chiqdi. Uning tabiatan bardoshligi, e’tiqodida 

sobitligi, ma’naviy, islomiy qadriyatlarga sodiqligi, tarixiy xotirasining butunligi, 

qolaversa, buyuk bobokolonlarimiz ma’naviy sarchashmalaridan to’yinganligi – 

---

 

259

bular hukmron tuzum zulmkorlarining har qanday nayrangu urinishlaridan ustun 

keldi.