0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. Bozorova, N. Kamolov
Download 30.16 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- _C_\l_+_e_l_x+v°0">N " ^ > C \l + e l x+v°0
- = — (iJf kg = 1 grey) = 1
i2N j , з61 л з, 5 , 0 Be5, 7 I4N 7 Iardir. Protonlar soni (yoki neytronlar soni) 2,8,20,28,50,82,126,152 ga teng yadrolar o ‘ta barqaror boMib, tabiatda k o ‘p uchraydi. Tabiatda uchraydigan ayrim yadrolar va sun’iy yoM bilan hosil qilinadigan ju d a ko ‘p yadrolar massa defekti m anfiyligiga qaram asdan radioaktivdir. Turli yadrolarning nisbiy tarqalganligi spektroskopiya usuli bilan tahlil qilinadi (yerda, sayyoralam ing atm osferalarida, m eteoritlar tarkibida) ( 1 1.6-rasm ) da A >50 boMgan holda turli ju ft- ju ft yadrolarning tabiatdagi nisbiy tarqalganligining yadrodagi nuklonlar soniga bogMiqligi keltirilgan. R asm dan k o ‘rinadiki, N = 28,50,82 va 126 boMgan yadrolar uchun bogManish e g ‘ri chizigMda yaqqol ajralgan c h o ‘q q ilar to ‘g ‘ri keladi ( 1 1 . 6 - rasm). Y engil yadrolar orasida k o ‘proq tarqalganlari 2 4 N e2, s '6Os va 2 о 4 0 Саго. Proton yoki neytronlari sehrli songa 2, 8 , 20, 28, 50, 82, 126 ega yadrolardir. B unday sehrli sonli yadrolar «M agik» y ad ro la r deb yuritiladi. 1 1 . 6 -rasm . Y adrodagi protonlar soni Z va neytronlar soni N sehrli sehrli boMgan uchta barqaror yadrolar ikki karra sehrli- «M agik» yadrolar deb yuritiladi. 2 He(Z = 2, N =2); 8 ^ 0 (Z = 8 , N = 8 ); 2 O^ C a(Z = 2 0 , N = 20) 2 0 ^ C a ( Z=20, N = 2 8 ); 8 2 2 ^ 8 Pb(Z =82, N =126) MaMumki, atom larning ionlash potensiali har bir atom qobigM toMdirilgandan s o ‘ng keskin kam ayadi (11.7 - rasm). Bu hoi atom ning qobiq strukturaviy tuzilishiga ega ekanligidan darak beradi. N u k lo n lam in g yadrodan uzilish energiyasi quyidagicha aniqlanadi. A gar (Z , N ) yadrodan bitta neytronni uzib olsak, (Z, N - 1) yadro hosil boMadi. N eytronni ajratib olish uchun zarur energiya, E naj shu yadrolar bogManish energiyalarining ayirm asiga teng boMadi. Enaj(Z ,N ) = E b (Z, N ) - E b(Z, N -1) (11.11) Neytronlar soni, N 11.8-rasm. Protonni yadrodan ajratish energiyasi uchun ham yuqoridagi am allam i bajarish m um kin, Z va N ning keng o ‘zgarish sohasida Enaj= E raJ=7M eV boMadi. Q uyida neytronni ajratish energiyasining tajribada aniqlangan va hisoblangan qiym atlari orasidagi farq AE ning neytronlar soniga qarab o ‘zgarishi tasvirlangan. (11.8-rasm). T asvirda ko‘rinishicha, neytronlam ing 50,82,126 ga teng sehrli sonlarga bogManish chizigMda atom ning ionlashish potensiallariga tegishli e g ‘ri chizigMdagi kabi ch o ‘qqilar paydo boMadi. A gar yadro strukturasi atom strukturasiga o 'x sh ash deb qaralsa, sehrli "Magik" yadrolarning turg‘un boMishini yadro nuklon qobiqlarini inert gazlarday toMdirilganligi bilan tushuntirish m um kin boMadi. Bundan, yadro nuklon qobiq struktura tuzilishiga ega degan x ulosa kelib chiqadi. 12.1 R a d io a k tiv lik A tom yad rosining m urakkab strukturaviy tuzilishiga ega ekanligini tasdiqlovchi y ana bir hodisa radioaktivlikdir. R adioaktivlik fransuz olim i A .Bekkeril (1896-y.) tom onidan baxtli taso d if tufayli k a sh f etildi. Uran tuzi birikm alarini lyum inessensiyasiga quyosh nuri ta ’sirini o 'rg an ish uchun tayyorlangan nam una (m etall krest va uran tuzi birikm alari sepilgan fotoplastinka) fevral oyida havoning bulutligi tufayli qoldiriladi. H ar ehtim olga k o ‘ra, ikki kundan so ‘ng ochilgan fotoplastinkada krestning aniq tasviri hosil boMadi. Bu esa uranning hech qanday tashqi ta ’sirsiz o ‘z -o ‘zidan g ‘alati nurlanish chiqarishidan darak beradi. K eyinchalik M ariya v a P ’yer Kyuri nafaqat uran, balki ogMr elem entlar toriy % T h234,aktaniy &9A c 227 lam i uranga o 'x sh a sh nurlanishini k a sh f etdilar. Uran rudasi tarkibida urandan k o ‘ra bir necha bor kuchli, intensivroq nurlanishga ega boMgan yangi elem entlar borligi aniqlandi v a ajratib olindi. U lardan biri Radiy zzR a 226 nurga aktiv, ikkinchisini Paloniy SAP o 210 deb ataldi. Atom yadro larining o ‘z -o ‘zidan elem entar zarrachalar chiqarib yoki radioaktiv nurlanish tufayli boshqa elem ent yadrolariga aylanish hususiyati radioaktivlik deb yuritiladi. R adioaktivlikning tabiiy va su n ’iy turlari m avjud boMib, aslini olganda radioaktivlikning bu ikki turi orasida hech qanday keskin farq y o ‘q. Faqat birinchi holda nostabil tabiiy izotoplam ing radioaktiv nurlanishi, ikkinchisida yadro reaksiyalarida vujudga kelgan izotoplam ing nurlanishi nazarda tutiladi. Tajribalar k o ‘rsatishicha, radioaktiv nurlanishning g ‘alati xususiyatlari quyidagilardan iborat: U fotoplastinkani qoraytiradi, b a’zi m oddalarda lyum inessensiya hosil qiladi, yuqori o 'tuv chan biologik aktiv va ionlashtirish qobiliyatiga egadir. Radioaktiv nurlanishning yuqorida aytilgan xossalariga hech qanday flzikaviy-kim yoviy kuchlar ta ’sir etm aydi, y a ’ni nurlanish intensivligi bosim va tem peraturaga radioaktiv elem entlam ing qanday modda bilan va qay m iqdorda birikm a hosil qilganligiga bogMiq em as. Radioaktiv nurlanish m urakkab tarkibiy qism ga ega boMib, u m agnit m aydonida uchta kom ponentga ajraladi (1 2 .1-rasm). Radioaktiv nurlanishning m agnit m aydonidan o ‘tganda m usbat zaryadli zarrachalar ogMshi y o ‘nalishidagi tashkil etuvchisi alfa - n uriar deb yuritiladi. Alfa zarrachalar yuqori energiyali E = 7 3 0 0 ■ 9,1-1 O '31 k g m I s e k ) = 4 , 3 M e V kuchli ionlashtirish qobiliyatiga ega boMgan geliy ( 2H e 4 ) atomi yadrosining oqim i. Bu xulosa zarrachalarning elektr va m agnit m aydonida ogMshi tufayli aniqlangan va solishtirm a zaryadni oMchash bilan tasdiqlangan. E lektr va m agnit m aydonida o g ‘m aydigan (zaryadga ega boMmagan) kom ponenta- gam m a (y) nuriar deb yuritiladi. G am m a nurlanishning ionlashtirish qobiliyati past, lekin o ‘tuvchanlik qobiliyati ju d a yuqori, hatto 5sm qalinlikdagi q o ‘rg ‘oshin qatlam idan ham bem alol oMa oladi, shu tufayli ulam i o ‘ta qisqa toMqinli kvantlar deb ham atashadi. R adioaktiv nurlarning elektr va m agnit m aydonida m anfiy zaryadli zarrachalar ogMshi y o ‘naIishidagi tashkil etuvchisi betta (p) nuriar deb ataladi. U lar alfa zarrachalarga nisbatan yu z m arta kam ionlashtirish, bir necha o ‘n m arta ortiq o ‘tish qobiliyatiga ega (2m m qalinlikdagi alyum iniy qatlam idan ham o ‘ta oladi), zaryadi q=- e= l,6 -1 0 ‘19kl va m assasi me= 9 ,M 0 '31kg ga teng boMgan tez elektronlar oqim idir. 12.2. R a d io a k tiv y e m irilish q o n u n la ri B arqaror boMmagan yadrolarning o ‘z-o ‘zidan radioaktiv nurlanish tufayli boshqa elem ent yadrosiga aylanishi radioaktiv yem irilish deb ataladi. Radioaktiv yem irilishlar jarayonida ajralib chiqqan nurlanish tabiatiga k o ‘ra a - yem irilish, p - yem irilish, у - nurlanish va ogMr yadrolarning o ‘z-o‘zidan yem irilishi ham da proton aktivliklarga boMinadi. H ar qanday radioaktiv elem ent uchun o ‘ziga xos, ehtim olligi eng kichik son qiym at m avjud boMib, biror vaqt oraligMda yem irilgan yadrolar soni ana shu qiym atdan ortiq boMa olmaydi. A na shu ehtim oliy qiym at yem irilish doim iysi deb ataladi va X bilan belgilanadi. Y adrolar bir-biridan m ustaqil holda parchalanadi va dt vaqt birligi ichida yem irilgan y ad ro lar soni dN dastlabki olingan y adro lar soniga va vaqt oraligMga proporsional boMib, statistik tabiatga ega. к radioaktiv elem entga xos o 'zgarm as kattalik b o 'lib , yem irilish doim iysidir. M inus ishora radioaktiv yadrolar soni yem irilish tufayli kam ayishini bildiradi. (12.1) ni o'zgaruvchilarga ajratib integrallaym iz, - = - M t \ — = - A \ d t , l n — = - t i , N = N 0e - " (12.2) N ) N J N 0 N 0 - boshlang'ich m om ent (t=0) dagi yadrolar soni. R adioaktiv yem irilish intensivligini tavsiflash uchun yarim - yem irilish davri T va o 'rtach a «yashash» vaqti т tushunchalari kiritilgan. B iror m iqdordagi radioaktiv yadrolardan yem irilish tufayli uning yarm isi qolguncha ketgan vaqt, yem irilish davri deb yuritiladi va T bilan belgilanadi 1 . П (12.2) dan — N 0 = N oe~'J , bundan T = ------= —------- (12.3) 2 Д. Л. H ozirgacha m avjud radioaktiv yadrolarning yarim yem irilish davri ju d a keng chegarada -1 O'1 lsek dan to 10 10 yilgacha o'zgaradi. T abiiy radioaktiv izotoplar orasida yarim yem irilish davri 4,5. 109 yil (yem ing yoshi) ga yaqin b o 'lg an izotoplar oilalari m avjud b o 'lib , ular uran U235, toriy Th232, aktiniy Ac227 dan boshlanib, barqaror q o 'rg 'o sh in Pb206 Pb207 izotoplari bilan tugaydi (12.2- rasm ). ~90Пв1о*ТMRa }?lu в6^П г/* je ts * в♦ Po j f 2,о / ~ й П ** B .U « U6 5.02 u 81 296 6JPb barqaror <1,19 ft 12.2 a- rasm Г7Ғ 4h 212 m Л ,Ra P \9 o Th- t u а гг» A c - - . Th 90 7.39-/O'*li. 41 6,7 (J. 89 6,4 с 90 io* 62Pb ш и i s j m к. 0/58 C. 65 "-3,Ш~*С 208 Pb barqaror аг 12S .Al гн , f r At 8 9 )о * ЙУ h g M t i Q O /Se m • 8, SJ *04 J3 *09 M PtT jr r~ e se ' barqaror итм в* *.i n'*c 12.2 b-rasm . Har b ir oilaning m assa soni a parchalanish natijasida o ‘zgaradi va quyidagicha ifodalanadi. A=4n+c Bu yerda n va s lar butun sonlar. U ran oilasi uchun s=2; n esa 51 < w < 5 9 ; T oriy oilasi uchun s=3; 51 < n < 5 8 ; Radioaktiv yadrolarning o ‘rtacha yashash davri, 1 00 г = — J A tN { t) d t (12.4) N n л (12.4) ni hisobga olib, R adioaktiv yadrolarning o ‘rtacha yashash davri em irilish doim iysiga teskari proporsional kattalikdir. R adioaktiv elem entlam i yana bir xarakterlovchi kattaliklardan biri aktivlik deb yuritiladi va u vaqt birligi ichida yem iriluvchi atom lar soni bilan aniqlanadi. X alqaro birliklar tizim i (S I) d a aktivlik birligi sifatida B ekkeril (B k) ishlatiladi. U shunday birlikki, bir sekundda bitta y adro n in g parchalanishini k o 'rsatad i, am m o am aliy dozam etriya va radiotsion fizikada nosistem atik birlik Kyuri (Ki) ham ishlatiladi. M azk ur birlik bir gram m radiyning aktivligiga teng, R adioaktiv yem irilishlarni tavsiflashda izotoplam ing o 'zgarishlari Fayans va Soddi (1913-y.) tom onidan k a s h f etilgan siljish qoidalariga am al qilinadi. A gar dastlabki, parchalanayotgan «опа» yadroni X ? bilan, Parchalanish m ahsuli b o 'lg an a — zarrachalar ju d a katta tezlik I K i=3,7 I 0 W yem ir/sek= 3,7 IO10 Bk. reaksiya m axsulini; - bilan belgilasak, a yem irilish quyidagicha ifodalanadi, X Z У г-2 + (12.6) a — yem irilishga U ^238 ning T h hosil qilib yem irilishi m isol bo'ladi. - > T h £ 4 + H e 4 (o = 1 0 7 m /s) va energiya (1,5 M eV -M 1,7 M eV) ga ega bo‘ladi. Bu energiya m odda m olekulalarini ionlashtirish uchun sarflanadi. N orm al sharoitda havoda har bir ju ft ion hosil qilish uchun 3,5eV energiya sarflansa, E n=4,5 M eV boMgan a - zarrachalar IO5 ju ft ion hosil qilishida bir necha santim etrlarga siljiydi. Darhaqiqat, a - z a r r a l a m i n g yugurish yoMi uzunligi m oddaning zichligiga bogMiq boMib, qattiq jism larda atigi 10'3 sm ni tashkil etadi. P — yem irilishda b a ’zi radioaktiv yadro elektron yoki proton chiqarib parchalansa, b a ’zan elektron qam rab boshqa yadrolarga aylanadi. Shu sababli P — yem irilish uch xil boMadi. P~ - m inus em irilishi (elektron parchalanishi) Atom yadrolarining elektron chiqarib parchalanishi P ~ m inus yem irilish deb yuritiladi. /? — m inus yem irilish quyidagicha siljish qoidasi bo ‘yicha so d ir boMadi, X 74 -> Y ; 4 + l+e°_l+ uo (12.7) P ~ -y e m irilis h protonlar soni bir birlikka ortib, yadro m assa soni o ‘zgarm aganda, neytronlar sonining (N = A -Z ) bir birlikka kam ayishi bilan kuzatiladi. D em ak, P ~ -y e m irilis h yadrodagi neytronlardan birining protonga aylanishi natijasidir. P~ —yem irilishning yana bir xususiyati shundaki, bunda hosil boMgan elektronlar energiyasi h a r xil (0 dan E,,™ gacha) boMib, spektri tutash tabiatga egadir (12.3 - rasm). P —y em irilish vaqt birligi ichida vujudga kelgan elektronlar soni energiya chizigM ostidagi yuza bilan aniqlanadi. Aniq m ass- spektrom etrik oM chashlar shuni k o'rsatadiki, /? -y e m ir ilis h d a energiyaning saqlanish qonuni buziladi. V. Pauli (1932-y.) P ~ yem irilishdagi energiya defekti elektron bilan birga yana m assasi energiya defekti orqali aniqlangan zarracha vujudga keladi deb tushuntiradi. E. Ferm i (1926-y.) taklifi bilan bu tutqich berm as (zaryadi va tinch holatdagi m assasi nolga teng, (oMa o ‘tuvchan)) bu zarracha “ja jji neytron” keyinchalik neytrino deb ataldi. N eytrino m avjudligining yana bir nazariy asosi shundan iboratki, ag a r neytron, proton, elektron va neytrino spinining S = l/2 ga tengligi hisobg a olingan holda P — yem irilish reaksiyasi yozilsa, im puls m om entining saqlanish qonuni bajariladi. Shunday qilib, neytrino (antineytrino) m avjudligi 1956-yilga kelib tajribada aniqlandi. P ~ - y e m i r i l i s h g a to riy T h234 ning Pa234 -p ro te k ta n iy hosil qilib yem irilishi m isol boMa oladi: T h ; l ' ^ P a ™ + v ° + e ° Я ,3 - > He] + Vq + e°, R adioaktiv elem entlam ing pozitron chiqarib nurlanishi /? + - yem irilish deb yuritiladi. /? + — yem irilish quyidagi siljish qoidasi tarzida ifodalanadi: X ^ Y ^ + e l , + v ° 0 N " ^ > C \l + e l x+v°0 P ? - + 4 + e l l + V : (3 — parchalanishning uchinchi turi e le k tro n q a m ra s h deb yuritiladi. Protonlari nisbatan ortiqcha boMgan “ona” yadro, b a’zi atom ning yadroga yaqin qobiqlarining biridan elektronni tutib oladi “yutadi” . N atijada bitta proton neytronga aylanadi. Elektron qam rash reaksiyalarida hosil boMgan yadrolar uy g 'o n g an holatda boMadi. U lam i asosiy nom ial (eng kichik energiyali) holatga o ‘tishi (ichki qobiqni L, M qobiqdan elektron bilan toMdirilish) rentgen xarakteristik nurlanishi bilan kuzatiladi. X uddi ana shu yoM bilan A lvarets (1937-y.) tom onidan К qobiq elektronlarini yutish k ash f etilgan. Elektron qam rab yem irilish reaksiyasi quyidagicha ifodalanadi: ^ + ^ - > r / +l+v S л : « + в » - > ^ g° + v 00 V243s + e ! , - > T i g + v S E lektron yutilganda yadroning tartib nom eri birga kam ayadi, elektron qam rashning energiya sharti quyidagicha yoziladi, M ( Z , A ) > M ( z - \ , A ) - M e M ( Z + \ , A ) > M ( Z , A ) (12.8) К qam rash o n a izobarning m assasi hosilaviy izobam ing m assasidan k o ‘proq boMganda kuzatilib, bu jara y o n d a energiya ajralib chiqadi, £ t = [ K , ( Z - A ) - M , . ( Z - l , A ) ] c! (12.9) B a’zi bir (Z, A ) yad rolar uchun bir vaqtning o ‘zida P — yem irilishning uchchala xilini energetik jih atd an qanoatlan- tiradigan hollari ham uchraydi. B unga Cu 64 ning parchalanishi misol boMa oladi. C u 64 yadrosi 40 foiz elektron chiqarib, 40 foiz elektron qam rash v a 20 foiz pozitron chiqarish yoMi bilan N i 64 v a Zn 64 yadrolariga aylanadi (12 .4 - rasm). G a m m a n u rla n is h . у nurlanish, alfa, betta yem irilishlar bilan birga kuzatiladigan radioaktiv parchalanishlam ing ikkinchi darajali m ahsuli hisoblanadi. B oshqacha aytganda, uyg'ongan yadrolarning ortiqcha energiyasidan ”ozod” etishdagi jarayondir. y — nurlanish natijasida atom yadrosining massa soni A, zaryad soni Z o'zg arm aydi. Shu tufayli uni hech bir siljish qoidasi bilan ifodalab bo'lm aydi. R eaksiya m ahsuli - “qiz yadro” q o 'z g 'a lg a n holatda b o 'lib , atom ga nisbatan ju d a qisqa 10"13 - 10'14 sek. davom ida asosiy norm al holatga o 'tib , bunda to 'lq in uzunligi o 'ta qisqa (I 0 ‘2 nm .) у — nuriar hosil qiladi. Y adroning bu energetik sakrashlarga m os nurlanish energiyasi B or postulotlariga k o 'ra, hvik=W ,-W k= A w ik (12.10) tarzda aniqlanadi. / - n u r l a r n i n g to 'lq in uzunligi o 'ta qisqa bo 'lgan ligi tufayli uning to 'lq in xususiyatidan k o 'ra korpuskulyar xususiyati ustunroq nam oyon bo'ladi. Buni hisobga olib, / - n u r i a r energiyasi 10 KeVdan 5M eV gacha b o 'lg an zarracha, / — kvantlar oqim i deb yuritiladi. Y adrolam i q o 'z g 'a lish energiyasidan “ozod” etish / - n u r l a n i s h tufayli em as, balki ichki elektron qobiq elektronlari tom onidan ortiqcha energiyani yutishi tufayli ham sodir b o 'lad i. Yadro q o 'z g 'a lis h energiyasini atom ning elektronlariga berilishi ichki konversiya hodisasi deb yuritiladi. K onversiyalangan fotoelektronlar energiyasi E ynshteyn form ulasi bilan aniqlanadi e h v - A n (12.11) Bu y erda A„ chiqish ishi boMib, konversiyalangan elektron qaysi orbitaga tegishli boMsa, shu orbita indeksi (K, L, M ,...) bilan belgilanadi,m asalan: ecpL = h v — AL, ecpu = h v — A M , . . . K onversiyalangan elektronlarning o ‘m i yuqori sathlardagi elektronlar bilan to ‘ldiriladi. N atijada rentgen xarakteristik nurlanishi hosil qilinadi. / — nurlanish yuqori o ‘tuvchan, biologik aktiv boMib, uning m oddalarga ta ’siri (shuningdek, boshqa radioaktiv nurlanishlarga ta ’siri ham ) n urlanish doza si deb ataladigan kattalik bilan aniqlanadi. R adioaktiv yem irilish qonunlaridan fan va texnikada am aliy m aqsadlar uchun foydalaniladi. M asalan, arxeologik topilm alar tarkibidagi m inerallarga qarab, ulam ing qaysi davrga tegishliligi, geologiyada to g ‘ jin slarin in g geologik yoshini aniqlashda qoMlaniladi. M odda m assasiga yutilgan barcha turdagi radioaktiv nurlanish energiyasiga son jih atd an teng kattalik nurlanish dozasi deb yuritiladi. W D = — (iJf kg = 1 grey) = 1 gr m E kspozitsion doza norm al sharoitda havoning 1 kg m assasida faqat bir xil ishorali ion vujudga keltirgan zaryad m iqdori Ikl/kg bilan oMchanadi. F izikada ekspozitsion dozaning nosistem atik birligi rentgentdan foydalanadi. 11=2,58-10^ Kl/kg, 387 r= l Kl/kg. Portlash markazidagi nurlanish Atom Vodorod bombasi кюры bombast Bir soatdan 30 kun davomida nurlanganlaming 50%i halok bo'ladi Bir minutdan so'ng — Bir soatdan so'ng _ Bir kundan . so'ng ~ Bir xaftadandan » so'ng *- Bir ovdan so'"no Bir yildai ryildan so'ng 10 yildan so'ng 100 yiltdan so'ng V to* to* ю 1 » A Rentgen so ng so ng Bir xaftadan so'ng Bir oydan so'tig - Hurlanish o'clianii PBE / yil !° — Radiaktiv moddalar I bilan ishlovchilar uchun ruxsat etilgani Ю Ш t6 Chemobil mintaqasida yashovchilar oladigtani Tabiatda mavjud miqdor Flyufografiyada olinadigani Teleekran orqali keladigani Soatlardagi yorisha- ___ digan siferblatdagisi JQQO- 150000 o ‘simlik f Off ООО amyoba 20000 chig‘anoq 6000' 20000 ilon tooo- ЮООО hashorat 8 00- 2000 DaJoq, qusli 600- 1500 sichqon 700 900 kalamush 750- 600 maymun ЫЮ 0 ‘simlik 400 Dengiz cho'chqasi 250- bao it 350 echki 500 eshak Qo'y R adioaktiv nurlanishning biologik ta ’siriga asoslangan birlik biologik ekvivalent rentgen deb ataladi. 1 B er-radioaktiv nurlanishlam ing 1 r dozasini biologik ta ’siriga ekvivalent m iqdordir. 1 B e r= 1 r= 10‘2 J/kg. V aqt birligi ichida yutilgan nurlanish dozasiga son jihatdan teng kattalik nurlanish q u w a ti deb yuritiladi, Inson organizmi uchun y o 'l qo'yilgan norm a (PD N ) 0.05 R kunga teng bo'lib, 6 soatlik ish kunida bu doza 2.3 mkR/sek ni tashkil etadi. Quyida har xil radioaktiv m anbalaming q u w a ti va ulaming tirik organizm larga ta ’siri keltirilgan. Jadvaldan ko'rinishicha, qisqa vaqtda (bir soatda) 400 rentgendan ortiq dozali nurlanish olingan bo'lsa, bu hayot uchun halokatlidir. 12.3. Y a d ro re a k s iy a la ri Atom yadrosining elem entar zarrachalar, у -kvantlar yoki yengil yadrolar bilan kuchli o'zaro ta ’siri tufayli yangi yadrolarning vujudga kelish jarayoni yadro reaksiyalari deb yuritiladi. X yadroga a zarracha bilan ta ’sir etib, U yadro va b zarrachaning vujudga kelish reaksiyasi yadro fizikasida quyidagicha ifodalanadi. X + a —> У + b yoki Х ( а ,Ь ) У ... (12.12) X va U lar dastlabki va reaksiya m ahsuli b o 'lg an yadrolardir. a va b yadro reaksiyasini vujudga keltirish uchun ishlatilgan va reaksiya natijasida hosil b o 'lg an zarrachalardir. B archa yadro reaksiyalari (zaiyad, m assa soni, energiya, im puls va impul m om enti) saqlanish qonunlariga buysunadi. Y adro reaksiyalari davom ida energiya ajralib chiqishi yoki yutilishi m um kin. Bu energiya m assa defekti orqali aniqlanadi. A gar reaksiya energiyasi m usbat b o 'lsa, reaksiya ekzoterm ik, m anfiy b o 'lsa endoterm ik deb yuritiladi. Sust neytronlar bilan sodir bo'ladigan yadro reaksiyalarining ikki bosqichdao'tishini N .Bor (1936-y.) aniqladi. B irinchi bosqich: a zarrachani X yadro «yutib», oraliq kom pound (П ) yadro vujudga keladi; Ikkinchi bosqich: yutilgan a zarracha energiyasi yadroning barcha nuklonlariga qayta taqsim lanadi, natijada yadro q o 'z g 'a lg a n holatda boMadi. Q o ‘z g ‘algan yadro b zarracha chiqarib yangi yadroga aylanadi. Bu ikki bosqichli yadro reaksiyasi ramziy m a ’noda quyidagicha ifodalanadi: bilan aynan bir xil bo'lsa, b=a reaksiya sochilish reaksiyasi deb yuritiladi. Shu bilan biiga agar b zarracha energiyasi yutilgan zarracha energiyasiga teng ( E h = E a ) boMsa, sochilish elastik ( E h Ф E a ), aksincha boMsa noelastik deb yuritiladi. B a’zan zarrachalar aynan bir xil boMmasligi ham mumkin. T ez neytronlar yoki deytereylar bilan sodir etilgan yadro reaksiyalarida oraliq kom paund yadro ham hosil boMmaydi. Shuning uchun u to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri yadroviy o ‘zaro ta reaksiyasi deb belgilanadi. N om arkaziy yadro kuchlari m aydonidan uchib o'tayotgan deyteronni biror nuklon (p yoki r) yutib boshqa yadroga aylanadi. Bu reaksiya quyidagicha ifodalanadi X (d,p)Y yoki X(d,n)Y. B a ’zan yadro m aydonidan uchib o 'tay o tg an nuklon yadrodan proton yoki neytronni qam rab olib neytronga aylanadi, X (n,d)Y ; Y adro reaksiyalarini am alga oshirishda zarrachalarning yadro m aydonidan uchib o 'tish vaqti yadro vaqti ( t ) va effektiv kesim yuzi ( a ) m uhim aham iyatga ega. 1 M eV energiyaga ega nuklonlam i yadro ta ’sir sferasi m aydonidan o 'tish vaqti, yadro vaqti deb yuritiladi (12.13) Agar reaksiya tufayli ajralib chiqqan zarracha dastlabki zarracha a X (p, d)Y. E ffektiv kesim yuzasining m a’nosi shundan iboratki, u vaqt birligi ichida nishon yadroga to ‘qnashgan nuk lon lar sonini ifodalaydi. A gar nishon taxtachasidagi kesim yuzasi a - boMgan yadroga nuklon snaryadlari tegish ehtim olini r= o n 5 deb belgilasak, vaqt birligi ichida nishon yadroga to ‘qnashgan nuklonlar soni quyidagicha aniqlandi: dN=Np=Ncrn5 (12.15) n -hajm birligidagi yadrolar soni, 5- nishon taxtachasining qalinligi. D em ak, to ‘qnashishlar soni effektiv kesim y uzasiga proporsional ortadi. T ajrib alar k o ‘rsatishicha, effektiv kesim yuzasi nuklonlar energiyasining kam ayishi bilan ortadi. Bu shunday tushuntiriladiki, nuklonlar tezligi q ancha kichik boMsa, yadro m aydonida tu rib qolish vaqti uzoq boMadi, y a ’ni yutilish ehtim oli ortadi. 1 - - cr ------- E 2 (12.16) о Y adro reaksiyalarini E.R ezerford (1919-y.) azot N atom ini tabiiy radioaktiv elem entlardan chiqqan a-zarrach a lar bilan nurlantirish tufayli am alga oshirgan. 7 N u +2H e 4 —>4F ls—>S0 I7+ , P 1 yoki t N u ( a . p ) $0 17 S un’iy yadro reaksiyalari Ualton (1923-y.) tom onidan energiyasi E=0,8M eV gacha tezlatilgan protonlar vositasida am alga oshirildi 3Z /7( p a ) 2H e 4 Yadro reaksiyalari, qanday zarrachalar qatnashganligi, ularning energiyasi boMinadigan yadro atom ogMrligi va reaksiya m ahsuli hisoblangan zarrachalarga k o ‘ra turlanadi. I. Zaryadli zarrachalar (p. d, a ) ta ’sir ostidagi reaksiyalar: -n e y tro n la r bilan sodir etiladigan re a k s iy a la r; —у kvantlar bilan sodir etiladigan reaksiyalar II. Zarrachalar energiyasiga k o 'ra: - q u y i energetik (bir necha eV ); - o 'r t a energetik (1-M eV ) gacha : -y u q o r i energetik (bir necha yuz M eV) reaksiyalar. III. BoMinadigan yadro atom ogMrligiga ko'ra: - yengil vaznli, A< 50 ; o ‘rta vaznli, 50100 reaksiyalarga boMinadi. IV. R eaktsiya m ahsuli zarrachalarining turiga ko'ra: - neytron chiqarish (nurlash) - zaryadli zarrachalar ( p,d, a ) chiqarish - nuklon qam rash, «yutish» reaksiyalariga boMinadi. 12.4. OgMr y a d r o la r n in g boMinishi O. G ans va F. Shtrasm an (1939-y.) uran yadrosini neytronlar bilan nurlantirganda, davriy sistem aning o 'rta elem entlari bariy va lantanlar hosil qilib boMinishini aniqladilar(12.6 - rasm). 12.6-rasm . K eyinchalik tajribada, uran yadrosining 80 dan ortiq tu r bilan boMinishi aniqlangan. Shu bilan birga m assalam ing nisbati 2/3 boMgan b o iin is h la r ehtim oli eng katta ekanligi ham aniqlangan (12.7 - rasm). Rasm dan k o'rin ad ik i, boMaklaming m assasi bir xil boMgan A=I 17, boMinishlar ehtim oli 10"' foiz boMsa, m assa soni 95:140*2/3 boMgan boMinishlar 7 foizni tashkil etadi. OgMr yadrolarning boMinishi shu bilan xarakterliki, har bir bo 'lin ish d a 2-кЗ neytron va ju d a katta energiya ajratib chiqaradi. Energiyaning ajralib chiqishi o ‘rta elem ent yadrolarining solishtirm a bogManish energiyasining ogMr yadrolarga nisbatan IM eV ga kattaligi bilan tushuntirilsa, neytronlam ing ajralib chiqishi neytronlar konsentratsiyasini ogMr yadrolarga ortiqchaligi bilan tushuntiriladi. 0 ‘rta elem ent yadrolarida neytronlar soni protonlar soniga nisbatan o 'rta ch a qiym ati N /Z ~ l deyarli barobar b o 'lib , o g 'ir yadrolarda esa nisbatan kattadir (N /Z » l,7 ). Shu tufayli b o 'lin ish parchalari o 'rta elem ent yadrolari neytronga to 'y in g an b o 'lad i. B o 'lin ish jarayonida ortiqcha neytronlar, b a’zilari 10'14s davom ida, k o 'p ro q qism i (0,75 foiz) kechikkan neytronlar 0,05^- 60s davom ida ajralib chiqadi. Y em irilish m ahsuli hisoblangan bo'laklardan ajralib chiqqan neytronlar, ulam i to 'lalig ich a neytronlardan ozod etm aydi, shu tufayli b o 'lak lar ham radioaktiv b o 'lib , bir necha yem irilish (gam m a nurlanish)dan s o 'n g tu rg 'u n yadrolarga aylanadi. M asalan, 9 2 U 235+ on 1 -> 5 5 CS 1 4 0 + 3 7 R b 9 4 +2n (12.17) uran U235 ning yem irilishdan hosil boMgan seziy Cs v a rubidiy Rb lar P aktiv b o 'lib , bir necha yem irilishlardan so 'n g tu rg 'u n yadrolar hosil qiladi. 55C s140 —> 5 бВа140 -> 5 7 L al60-> 5 sC e140 (12.18) 4-P” iP~ 4.P“ 37Rb94—>3gSr94-> 39Y94—>40Zr94 (12.19) Urandan tashqari, toriyqTh232 protaktiniy, 9 iPa231 transuran orti elementlari, plutoniy 9 4Pu239 ham neytronlar bilan boMinadi. Shuningdek sun’iy hosil qilingan uran 9 2 U 2 3 3 va toriylar 9 oTh230 issiqlik neytronlari bilan ham parchalanadi. Uran yadrosining bo'linishida neytron qamrash, yutish reaksiyasi alohida ahamiyatga ega. 92U238 nostabil yadrosi bo'lib. (T=23 m in.) elektron antineytrino va gam m a foton nurlash yoMi bilan transuran elem e n tlari, N p 2 3 9 ga, neptuniy esa T = 2,5 sutkadan so‘ng P“ yem irilish natijasida 9 4 PU 2 3 9 ga aylanadi. P lutoniy a - radioaktiv izotoplardir. 9 2 U 2 3 3 (2’5,nin) -)• 9 3 NP 2 3 9 ( 2 , 3 sut)-> 9 4 PU 2 3 9 (12.20) T oriy neytron qam rash - yutish reaksiyalarida 9 2 U 2 3 3 izotoplarini hosil qiladi. 9 oTh 2 3 2 + 0 n ' -> 9 oTh 2 3 3 (22min) -> 9 1 A c 2 3 3 , 2 7 su,)- > 9 2 U 2 3 3 92 Download 30.16 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling