1-§ dintaniw pániniń maqseti hám waziypalari j

16-§ HINDSTANDA BUDDIZM DININIŃ PAYDA BOLIWINA SHEKEMGI BOLǴAN DÁWIR

D únyada hár qıylı dinler ishinde eń jetik hám keń tarqalǵan úsh dindi bólip kórsetiwge boladı. Olarǵa Buddizm, Xristianlıq hám Islam dinleri kiredi. Olardıń bir millettiń shegarasınan shıǵıwǵa múmkinshilik bergen eń basıl ózgesheligi retinde kosmopolitizmdi alıp qarawǵa boladı. Bul dinler barlıq xalıqlarǵa qaratılǵan bolıp, olarda kult ápiwayılastırıladı, milliy ózgeshelikler bolmaydı. Barlıq dúnya júzlik dinlerdiń eń áhmiyetli belgisi dinge sıyınıwshılardıń ózleriniń sociallıq halatınan, milletinen, rasasınan ǵarezsiz túrde quday aldında teńligi bolıp sanaladı.⁶ Jáhán dinleriniń jáne bir ózgeshe tárepi onıń tek ǵana ózleri payda bolǵan aymaqta tarqalıp qalmay, al olar jer júziniń basqa aymaqlarında da tarqalǵanlıǵı esaplanadı. Hárbir dúnyalıq din belgili bir tariyxıy jaǵdayda, xalıqlardıń belgili mádeniy tariyxıy jaǵdaylarında júzege kelgen. Sonlıqtan da dúnyalıq dinlerdiń hárbiriniń óziniń xarakterli ózgesheligi bar. Dúnyalıq dinlerdiń payda bolıwı - bul hár qıylı xalıqlar, mámleketler ortasındaǵı siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslardıń rawajlanıwınıń nátiyjesi bolıp esaplanadı. Buddizm dini jáhán dinleriniń eń áyyemgisi bolıp ol eramızdan aldıńǵı VI-V ásirlerde áyyemgi Hindstanda júzege kelgen. Buddizm Hindstanda diniy filosofiyalıq táliymat sıpatında payda bolıp, onda kóplegen diniy baǵdarlar bar. Buddizmnıń túrli milletler tárepinen keń túrde qabıl qılınıwı hám onıń tarqalıp ketiwiniń sebebi onıń túrli milliy hám diniy dástúrler menen kelise alıwı bolıp, bunday ózine tán tárep buddizmnıń insaniyat turmısınıń barlıq tarawları hám qatlamlarǵa kirip barıwına sebeb boldı.

17-§ BUDDIZMNIŃ PAYDA BOLIWI


Jámiyettegi ózgerislerdiń tásirinde hindlerdiń diniy isenimleri de reformaǵa júz burdı. Nátiyjede jańa Buddizm dininiń jaratılıwı Budda laqabın alǵan shahzada “Siddhartha Gautama” atı menen baylanıslı boldı. Bul dinniń tiykarın salıwshısı tariyxıy shaxs bolıp esaplanadı. Ilimpazlar bunı bizge shekem jetip kelgen derekler menen tastıyıqlaydı. Buddizm dininiń tiykarın salıwshı insan haqqında xabar beriwshi folklor hám ádebiy shıǵarmalar onı Siddhartha, Gautama, SHakya-Muni, Budda, Tadxagata, Djina, Bxagavan sıyaqlı atlar menen belgilegen. Bul atlardıń mánisleri tómendegishe: Siddhartha – jeke atı, Gautama – urıwınıń atı, SHakya-Muni – shaklar qáwiminen shıqqan danıshpan, Budda – nurlanǵan, Tadxagata – sonday kelip sonday ketken, Djina – jeńimpaz, Bxagavan – bayramlawshı degen mánislerdi ańlatadı. Bul atamalar ishinde eń belgilisi budda bolıp, usı attan kelip shıǵıp bul dinge buddizm ataması berilgen. Siddharthanıń jasaǵa jılları ortasında qarama-qarsılıq bar. Olar eramızdan aldıńǵı IX-III ásirler arasında túrli múddetlerdi kórsetedi. Rásmiy buddalıq esapqa bola budda eramızdan aldınǵı 623-jılda tuwılıp, 544-jılı dúnyadan ótken dep keltiriledi. Biraq kópshilik izertlewshiler eramızdan aldınǵı 564-483-jıllarda jasaǵan dep esaplaydı. Geyparaları 560-480-jıllar dep kórsetedi. Siddharthanıń jasaǵan jılları haqqındaǵı maǵlıwmatlardıń hár qıylı bolıwınıń sebebi onıń haqıyqıy turmısı menen ápsanalıq turmısı aralasıp ketekenligi esaplanadı. Siddharthanıń dúnyaǵa keliwi hám ómiri haqqında diniy ráwayatlar da bar bolıp buǵan kóre Siddhartha (b.e.sh 560-480) shak qáwimi aqsaqalları biriniń balası edi. Onıń sarayı Gimalay taw etegindegi Kapilavasta degen awılda bolǵan. Anası malika Mayya perzentsiz bolǵan. Kúnlerdiń bir kúninde ol perzent kóredi. Bala tuwılǵanda ǵayrı tábiyiy waqıya júz beredi. Jer silkiniwi, shaqmaqlar shaǵıp, aspan gúmbirlep turǵan. Onıń dawısın dúnyadaǵı ilahiy kúshlerden basqada, dúnyadaǵı bárshe tiri janzatlar esitip turǵan. Jańa tuwılǵan nárestege Siddhartha (jaqsılıq keltiriwshi) dep at qoyǵan. Ol jeti kúnnen keyin júrip ketken hám sóyley baslaǵan. Bunnan soń bunday waqıyalardan qáweterlengen patsha Siddharthanı diniy ruwxta tárbiya alıwın qálemedi. Ol ómirdiń mashaqatlı tárepin balasınan jasırıp, balasına saltanatlı ómirdi jaratıp berdi. Siddharthaǵa dúnyalıq bilimlerdi berdi. Ol 7 jıl dawamında ruwxanıy braxmanlardıń kitapların oqıdı. Ráwayatlarǵa qaraǵanda shahzada Siddhartha Gautama 20 jasqa tolǵanǵa shekem húkimdar ákesiniń sarayında táshwıshsiz abadan kún keshirgen.⁷ Qıyınshılıq kórmey ósken Siddhartha kúnlerdiń birinde saraydan sırtqa shıǵadı hám ol jerde qartayǵan, awırıw, qálender ǵarrını kórip qattı tásirlenedi. Bunday waqıyalardı kórgen Gautama insan basına túsetuǵın azap-aqıretler sebeblerin úyreniw hám insaniyatdı olardan qutqarıw ushın ózin baǵıshlawǵa qarar qılıptı. Insandı qıyınshılıq hám azaplardan qutqarıw jolların izlep saraydı taslap ketipti. Siddhartha altı jıl dawamında Ganga dáriyası atrapında ruwxanıyler arasında kún keshiredi. Aqır ayaǵında bul jollarda belgili maqsettiń joq ekenligin ańlap jetken Siddhartha, bul jol onı óz aldına qoyǵan maqset, yaǵnıy insaniyatdı azap-aqıretten qutqarıwǵa alıp barmaytuǵınlıǵı, haqıyqat jolı emesligine isenimi kamil bolǵannan keyin, ruwxaniyler jámáátın taslap ketedi. Olardan ayrılıp toǵaylıqlardı kezip júrip, bir terek astında barıp otıradı hám de ol óz-ózine men haqıyqatlıqtı tappaǵansha bul jerden turmayman dep sóz beredi. Bul waqıya qırıq toǵız kún dawam etedi. Tek ǵana 49-kúni qálbine «Sen haqıyqatlıqtı taptıń degen dawıs keledi». Onıń kóz aldında pútkil bolmıs sáwlelenedi. Ol hámme jerde asıǵıslıqtı kóredi. Ómir shegi joq uzaqlıqtı gózlep ótip baratırǵan edi. Insan aqılı jetpes bir kúni Trishna jasaw umiti hámmeniń tınıshın buzip, óltirip jáne qayta jaratar edi. Mine endi budda ne nárselerge qarsı gúresiw kerekligin ańladı. Sol payıttan budda nurlanǵan dep ataldı. Onıń otırǵan teregi nurlanǵan terek dep at aldı. Budda óziniń birinshi táliymatın Rishipatana baǵında óziniń bes qálender doslarına túsindirdi. Olar buddanıń birinshi shákirtleri boldı. Budda óz shákirtleri menen júrip, táliymatın tarqatqan. Buddizmniń tarqalıwında Sangxa-Budda jámáátiniń roli úlken. Olar jıldıń hawası jaqsı bolǵan 9 ayda qalama-qala, awılma-awıl júrip, budda táliymatın tarqatqan. Eramızdan aldıńǵı 273-232-jılları húkimranlıq etken imperator Ashoka dáwirinde buddizmnıń taralıwına úlken múmkinshilikler jaratılıp berilgen. Budda 40 jıl dawamında Hindstannıń túrli jerlerinde óz táliymatın tarqatıp, 80 jasında Hindstannıń “Kushtnagara” degen jerinde álemnen ótedi. Onıń denesi hind dástúri boyınsha kúydirilip, kúli 8 budda jámiyetine bólip berilip, hárbir jámiyet onı kómgen jerine ibadatxana qurǵan.