1-§ dintaniw pániniń maqseti hám waziypalari j

DANISHPANLIQ

Bul buddizm dininıń tiykarǵı maqsetı bolıp zatlar tábiyatın durıs túsiniw bolıp tabıladı.

2. 
   MEDITACIYA:
   

 Durıs kóz-qaras	 Durıs turmıs obrazı
 Durıs niyet qılıw	 Durıs umtılıw
 Ózin durıs tutıw	 Durıs minez-qulıq
 Durıs oylaw	 Durıs sóylew

3. 
   Ádep-ikramlılıq normaları - budda “Pansha shila” násiyatı.
   

 Adam óltiriwden saqlanıw	 Ótirik sóylemew
 Urlıqtan saqlanıw	 Másiretuǵın ishimliklerdi ishpew
 Nekege biopalıq islemew	 Kúnniń ekinshi yarmınan erteńgi sáxárgeshe awqatlanbaw
 Oyın kúlkiden saqlanıw

Buddizm dininde sol dáwirdegi kastashılıq ideyalar biykarlanıp, buddizmnıń ózine tán bolǵan ideyalar qollap quwatlanadı. Bunda «ózińe jamalıq qılmasın deseń, basqalarǵa da jamanlıq qılma, basqalarǵa jamanlıq etseń, ózinde jamanlıqqa dushar bolasań», jamanlıq qılma, gúná qılıwdan saqlan, hámishe jaqsılıq qıl, adamlardı jaqsı kórseń, ózińde, basqalar da baxıtlı boladı, ózińdi baxıtlı qılıw ushın ózgelerdi baxıtsız qılıma degen ideyaları bar. Buddizm dininde aytılıwınsha insan hátte qudaylarǵa hám umit qılmawı kerek. Biraq bunnan Budda qudaydı biykarlaydı degen túsinik kelip shıqpaydı. Biraq onıń táliymatına kóre, qudaylar insanlardı ómir azap-aqıbetlerinen qutqara almaydı. Sebebi qudaylardıń ózleri hám sansara nızamlıǵına boysınadı. Buddanıń ózide adamlardı sansara azap-aqıretlerinen qutqara almaydı, nirvanaǵa ótkere almaydı. Ol tek ǵana insanlardı haqıyqattan xabarlandırǵan, azap-aqıbetlerden qutılıwdıń tuwrı jolın kórsetken. Bul joldan hárbir insan jeke ózi barıwı lazım dep esaplaǵan.

Buddizm qaǵıydaları hám ádep-ikramlılıq principlerin ózinde jámlegen hám de búgingi kúnde buddizm dini tárepdarları tárepinen múqáddes kitabı dep tán alınǵan «Tripitaka» (úsh sebet danalıq) eramızdıń baslarında kitap halına keltirilgen. Onıń dáslepki tekstleri sanskrit tilinde jazılǵan bolsa da, waqıt ótip orginal (asil nusqasi) tekstleri joq bolıp ketkeni ushın tek ǵana Tibet, Qıtay hám YApon tillerine awdarma qılınǵanları saqlanıp qalǵan. Házirgi kúnde Tripiktakanıń dáslepki qol jazba nusqası SHri Lankada saqlanadı. Tripitaka úsh úlken bólimnen ibarat bolıp bular:

1. 
   Vinaya-pitaka (ádep-ikramlılıq normaları kitabı)
   
2. 
   Sutta-pitaka (duwalar kitabı)
   
3. 
   Abxidxamma-pitaka (diniy-filosofiyalıq máseleler kitabı) kitablarınan turadı.
   

Buddizm dininde de kóplegen aǵımlar bar. Biziń eramızdıń I ásirinde buddizm dini eki xinayana hám maxayana aǵımlarına bólinip ketedi. Xinayana buddizm kórsetken azap-aqıretlerden qutılıwdıń tar jolın ańlatsa, yaǵnıy tek ǵana ruwxanıyler qutılıwın bildiredi. Adam iláhiy haqiyqatqa dúnyalıq ómirden tolıq waz keshiw menen erisedi dep esaplaydı. Ol sawatqa iye azshılıqqa mólsherlengen. Al maxayana buddanıń turpayılastırǵan táliymatın ańlatadı. Adam dúnyalıq ómirden waz keshpesten, diniy qaǵiydalarǵa ámel qılıp iláhiy haqiyqatqa erisiw múmkin dep tastıyıqlaydı. Usi aǵımlardıń jergilikli qádriyatlar hám basqa dinler menen sintezleniwi nátiyjesinde «Lamaizm» aǵımı payda boldı. Buddanıń qayta keliwi hám dúnyada ádillik ornatıwıǵa isenim lamaizm táliymatında ayrıqsha orın iyeleydi. Lamaizmnıń joqarı diniy arbabı Dalay-Lama (tibet tilinde – teńizdey ullı lama) esaplanadı.
Buddizm eramızdan aldınǵı bir mıń jıllıqtıń aqırında Orta Aziya hám aldıńǵı Aziyanı óz ishine alǵan Kushan imperiyasına kirip keldi. Uratepa, Dalvarzintepa, Quva, Zartepa, Qarawıltepa, Ayrıtam esteliklerinde tabılǵan budda músinleri kushan imperiyasında buddizmge úlken áhmiyet berilgeninen dálalat beredi. Buddizm I ásirde Qitayǵa, IV ásirde Koreyaǵa, VI ásirde YAponiyaǵa, VII ásirde Tibetke, XIII-XVI ásirlerde Mongoliyaǵa, XIX-XX ásirlerde Amerika hám Evropaǵa kirip baradı. Qıtay dereklerinde xabar beriwinshe Qıtay territoriyasında buddizm taralıwında biziń úlkemızden shıqqan budda alımlarınıń úlesi úlken eken. Qıtayda Samarqand, Buxaralı budda alımlarınıń maxbaraları múqáddes orın esaplanadı. Bul dinge iseniwshiler Qubla, Qubla-SHıǵıs, SHıǵıs Aziya mámleketlerinde, SHri Lanka, Hindstan, Nepal, Qıtay, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Koreya, Vetnam, YAponiya, Tayland, Birma, Laos, Kambodja, Vetnam, Butan, Evropa hám Amerikanıń geypara jerlerinde jasaydı. Házirgi kúnde Buddizm dinine sıyınıwshı adamlar sanı shama menen 700 millionnan artıq esaplanadı, al olardan 1 millionǵa jaqını ruwxanıyler dep esaplanıladı. Buddizm dininiń ózgesheliklerinen biri bul tolerantlıq ideyalarına tiykarlanıwı esaplanadı. Sonıń ushında ol basqa dinlerden ajıralıp turadı. Buddizm dini hár qanday basqa din, mádeniyat yaki úrip-ádetler qorshawında da, aralasınıwında bir neshe júz jıllar dawamında ózligin saqlap qalǵan hám reti kelgende olarǵa óz tásirlerin kórsetken.