1-§ dintaniw pániniń maqseti hám waziypalari j

19-§ XRISTIANLIQ DININIŃ PAYDA BOLIWI HÁM OǴAN TÁSIR ETKEN FAKTORLAR


Orta ásir Batıs diniy-filosofiyalıq kóz-qaraslarınıń qáliplesiwinde Rimlilerdiń rolı úlken boldı. Rim mádeniyatı, greklerdiń mádeniyatı hám ilimi tásirinde rawajlandı. Rimliler grek hám latın tillerinde dóretiwshilik etken. Biziń eramızdıń I ásirinde Rim úlken dúnya júzlik gegemonlıq etiwshi mámleketke aylanadı. Rim imperatorı Oktavian Avgust júz jıllıq puqaralıq urıslarǵa shek qoyıp, mámlekette kópten kútilgen paraxatshılıqtı ornattı. Avgusttıń húkimdarlıq etken dáwirin Rimnıń «Altın ásiri» dep ataydı. Sebebi bul waqıtları Rim mámleketiniń ekonomikası, mádeniyatı tez pát penen rawajlana baslaydı. Rimdi onıń provinciyaları menen tutastırıwshı jolları salınadı. Qalada suw ótkizgishler qurılıp, xalıqtı jaqsı ishimlik suwı menen támiynlew iske qoyıladı. Ádebiyat, filosofiya, poeziya rawajlanadı. Usı dáwirde Rim ádebiyatınıń klassikalıq shıǵarması, Gomerdıń eposlarına teń, Vergimiydıń «Enemda» dep atalatuǵın shıǵarması jaratıladı. Degen menen sırttan qaraǵanda qúdiretli Rim mámleketi waqıttıń ótiwi menen ishten, yaǵnıy ruwxıy jaqtan ıdıray baslaydı. Dúnya júzin qorqınıshqa salǵan Rim imperiyası óziniń joqarı ruwxıy bahalıqların joǵalta baslaydı hámde ideyalıq kriziske ushıraydı.
Rimniń ruwxıy mádeniyatınıń ıdırap ketiwine qarsı kúsh sıpatında I ásirdiń ekinshi yarmında Rim imperiyasınıń shıǵıs bóliminde jasawshı yahudiyler ortasında payda bolǵan Xristianlıq dini boldı. Xristian dini Rimlilerdiń buzılǵan sanasına ápiwayı principlerdi qoydı, yaǵnıy dúnyada adamdı eń joqarı bahalıq dep biliw (adamdı qutqarıw ushın quday ózin qurban etken), adamnıń kelip shıǵıwı hám jámiyette tutqan ornına qaramastan adamlardıń hámmesi qudaydıń aldında birdey ekenligi, quday adamdı ózine uqsas etip jaratqanlıǵı, hámde adamǵa muhabbat sıyaqlı insanlar arasındaǵı qarım-qatnastıń tiykarǵı principlerin alıp kirdi. Keyinshelli bul din jáhánde keń tarqalǵan dinlerdiń birine aylandı. Bul process uzaq tariyxıy dáwirlerdi óz ishine aladı. Xristianlıq dini dáslepki yahudiylikten ajıralıp shıqqan. Bul dininiń payda bolıwı eramızdıń basında Palestinadaǵı Vifleem awılında jasawshı, usta Iosif hám onıń hayalı Mariyadan dúnyaǵa kelgen balası Iisus atı menen baylanıslı. Ańızlarda aytılıwınsha Iisus dúnyaǵa kelmesten aldın Palestina xalqına olardıń bárshe gúnálarınan azat etiw ushın hám óz janın qurban etip basqalardıń gúnásın juwatuǵın, quday tárepinen jiberilgen káramatlı qutqarıwshı, messiya dúnyaǵa tez arada keletuǵınlıǵı boljaw qılınǵan edi. Ol jer júzinde tınıshlıq hám ádillikti ornatıp, insanlarǵa jańa nızmalardı beriwi kerek edi. Solay etip dúnyaǵa belgilengen kúnde Iisus keledi. Ol eramızdıń 1-33-jılları jasaǵan. Onıń tuwılıwı menen sol waqtaǵı Izraildıń zalım húkimdarı Irod bul awılda tuwılǵan barlıq balalardı óltiredi, biraq Iisustı ata-anası Egipetke alıp qashıwǵa úlgeredi. Iisus 30 jasqa jetkende óziniń payǵambarlıq iskerligin baslaydı. Onıń atına “Xristos” ataması qosılıp aytıladı. Bul atama grekshe sóz bolıp ol qaraqalpaq tilinde «qutqarıwshı» degen mánisti bildiredi. Iisus Xristos islam dininde Isa Masix dep ataladı hám payǵambar dep esaplanadı. Iisus mámleket boylap sayaxat etip kóplegen káramatlardı kórsetken (ólilerdi tiriltken, kórlerdi, mayıplardı, jilli adamlardı emlegen h.t.b.). Iisus 3 jıl dawamında óz iskerligin alıp baradı. Iisustıń xalıq arasında abırayınıń artıp baratırǵanlıǵınan qorıqqan Ierusalim qalasınıń ruwxanıyleri onı sudǵa beredi hám Rim prokurorı Pontiy Pilat onı ólim jazasına buyıradı. Iisustı adam ata jerlengen Golgof degen tawda úlken atanaq aǵashqa tiriley mıyıqlap qıynap óltiredi. Ólimniń úshinshi kúni ol tirilip, azǵana waqıt ózin shákirtleri arasında boladı. Sonnan olardıń kóz aldında aspanǵa ushıp ketedi. Xristianlıqda pasxa bayramı usı Iisustıń qayta tiriliwine arnap ótkeriledi. Iisustıń basqa payǵambarlardan ózgesheligi ol yarım adam, yarım quday tımsalında súwretlenedi. Xristianlıqtıń tiykarın salǵan adamnıń dúnyadaǵı turmısınıń qısqasha mazmunı usıdan ibarat. Xristianlıq dininde káramatlı kúshler tárepinen adamlardı zulımnan azat etiw haqqındaǵı «qutqarıwshı» ideyaları payda boldı. Bunıń nátiyjesinde umitsiz bolıp jasap atırǵan millionlap qullar xristian dinin qutqarıwshı ideyaların tán qaladı. Usı mániste xristian dini dáslep qullardıń dini sıpatında payda bolǵan dep aytsaq boladı. Francuz tariyxshısı SHarl Eimen usınday degen edi: «Spartak jeńiliske ushıraǵanı arqalı Iisus jeńis qıldı». Waqıttıń ótiwi menen bul din húkimran toparlar dinine de aylandı. Bunıń tiykarǵı sebepleri imperiya hálsizlenip barǵan sayın húkimdarlar hám imperiya xalıqların ajıratıp jiberiwshi emes, al olardı birlestiretuǵın dinge mútááj boldı. Sol tiykarda xristianlıq dini imperiya tárepinen qollap quwatlandı. Dáslep xristian dinin quwdalaǵan Rim imperatorları keyinshelli xristian dinin qollap quwatlaǵan. Rim imperatorı Konstantin 324-jılı bul dindi mámleketlik din dep járiyaladı. 325-jıl Konstantin kórsetpesi boyınsha dúnya xristianlarınıń birinshi jıynalısı Nikey soborı shaqırıldı. Bul soborda xristianlıqtıń tiykarǵı dogmaları tastıyıqlandı, shirkew qaǵıydaları jazılǵan kitaplar qabıl etildi. Xristianlıq isenimlerin tolıq tastıyıqlaw 451-jılǵa shekem dawam etken. Xristian shirkew mámlekettiń rásmiy shirkew dep belgilengen. SHirkew Rim imeratorın qudaydıń wákili dep járiyaladı. Bunıń nátiyjesinde dúnyalıq patsha shirkew járdeminde qudaydıń wákiline aynaldı. Solay etip eramızdıń IV ásirinde xristian dini Rim imperiyasınıń mámleketlik dinine aylandı.