1 – ish. Suvarak /Blatta orientali ning tashqi tuzilishi. Kerakli jihozlar

49–rasm. A–suvarakning 
kemiruvchi og’iz organlari: 
1–yuqori lab; 2– yuqori jag’lar; 3–7– 
pastki jag’lar (3–pastki jag’ 
paypastlagichi; 4– tashqi; 5–ichki 
chaynov kuraklari; 6–poyacha; 7–
asosiy bo’g’in) 8–12 pastki lab (8–
engak osti; 9–engak; 10– tilcha (ichki 
kurak); 11–qo’shimcha tilcha (tashqi 
kurak); 12–pastki lab paypastlagichi; 
B–kemuruvchi–so’ruvchi og’iz 
apparatining tuzilishi (asalarining og’iz 
apparati) 1–yuqori lab; 2– yuqori jag’; 
3–6– pastki jag’ (3–asosiy bo’g’inlar; 
4–poyacha; 5–tashqi kurak; 6–
paypastlagich); 7–11–pastki lab (7 –
engak osti; 8–engak; 9– pastki labning 
tashqi kuragi; 10– pastki lab 
paypastlagichi; 11–tilcha (ichki kurak); 
D–so’ruvchi og’iz apparatining 
tuzilishi (kapalak); 1–mo’ylovlarining 
asosiy qismi; 2–yuqori lab; 3–pastki 
lab paypastlagichi; 4– pastki lab; 5–
maksellardan hosil bo’lgan xartumcha; 
6–ko’zcha; E–sanchib so’ruvchi og’iz 
apparatining tuzilishi (to’shak 
qandalisi); 1–yuqori lab; 2–pastkilab; 
3– yuqori jag’;4–pastki jag’; 5–
mo’ylovlar. 
Suyuq ovqat bilan oziqlanadigan hashoratlarda og‘iz organlari kemiruvchi 
og‘iz apparatiga xos bo‘lgan asosiy belgilarni saqlab qolish bilan birga ancha 
o’zgargan bo‘ladi. Kemiruvchi–so‘ruvchi (kavshovchi–yalovchi) tipida tuzilgan 
og‘iz apparati asalarilarda va umuman pardaqanotlilar turkumiga mansub bo‘lgan 
hashoratlarda rivojlangan. Asalarining mandibulalari ancha rivojlangan bo‘lishiga 
qaramasdan ular oziqlanish davrida ishtirok etmaydi. Lichinkalarning mandibulalari 
o’zlari rivojlanayotgan in devorini teshish uchun xizmat qiladi. Ishchi asalarilar 
mandibulalari yordamida mumdan in quradilar. Asalarilarda pastki jag‘lar bilan toq 

---

ostki lab birga qo‘shilib, gulshirasini surishga moslashgan og‘iz apparatini hosil 
qiladi. Pastki jagining ichki kurakchasi va paypaslagichi qisqargan, uning tashqi 
kurakchasi esa ancha uzun va qilichsimon shaklda bo‘ladi. Pastki labning ichki 
kurakchalari kuchli o’zgargan va o‘zaro qo‘shilib naysimon uzun tilchaga aylangan. 
U gul shirasini surishga moslashgandir. Tashqi kurakchalar esa "tilcha" ning o‘ng 
va chap tomonlarida kichik o‘simta shaklida saqlangan. Pastki labning paypaslagichi 
esa ancha uzun, lekin bo‘g‘inlarga bo‘linmagan bo‘ladi. 
Kemiruvchi–so‘ruvchi turidagi og‘iz apparatida toq ustki lab mandibulalarni 
qoplab turadigan xitindan iborat teri burmasiga aylangan. Umuman asalarilarning 
og‘iz apparati mumdan in ko‘rish, yosh asalarilarni boqish, oziq to‘plash kabi bir 
necha xil vazifalarni bajarishga moslashgandir. So’ruvchi turidagi og‘iz apparati 
suyuq ovqat bilan oziqlanadigan kapalaklarda (imagolarida) ham suvarakning og‘iz 
organlariga nisbatan yanada ko‘proq o’zgargan. Ularning og‘iz organlari so‘ruvchi 
tipida tuzilgandir. Bunday og‘iz apparatida ustki lab, ustki jag‘lar va ostki lablar 
qisqargan, ya’ni rudiment holatida bo‘ladi. Pastki lab toq plastinkadan iborat. Uning 
paypasligichi uch bo‘g‘indan tashkil topgan. Kapalakning og‘iz apparati juda 
o‘zgarib ketgan pastki labdan tuzilgan. Pastki jag‘larning har biri uzun tarnovcha 
hosil qiladi. Ikkala maksillaning tarnovchalari o‘zaro qo‘shilib, uzun xartumni hosil 
qiladi. Kapalakning xartumi tinch holatida speral shaklda o’ralib turadi, oziqlanishda 
esa xartum yoziladi va gulshirani surish uchun uning ichiga kiradi Gulning 
tuzilishiga qarab, undan gulshira suradigan kapalaklar xartumlarining uzunligi har 
xil bo‘lishi mumkin. 
Shunday qilib kapalaklarning (imago) so‘ruvchi og‘iz apparati gulshira 
surishga muvofiqlashgan va ostki jagining xaddan tashqari o‘zgarishidan hosil 
bo‘lgandir. 
Sanchib so‘ruvchi og‘iz apparati yordamida chivin va qandalalar odam va 
hayvonlarning terisini teshib, qonini yoki o‘simliklarning hujayra suyuqligini suradi. 
Buni o’rin–ko’rpa kandalasining (taxta kana) og‘iz apparati tuzilishi misolida 
ko‘rishimiz mumkin. 

---

Uning ustki labi yarim doira shaklida bo‘lib, pastki labi esa uch bo‘g‘imli 
xartumchaga aylangan. Qin singari tuzilishga ega bo‘lgan labning ichida uzun 
sanchiladigan ninasimon juft ustki va pastki jag‘lar joylashgan. Uning o‘rta qismida 
maksillalar, chetki tomonlarda esa mandibulalar bo‘ladi. 
Maksillalar tarnovchaga aylangan. Ular ustma–ust joylashib, ikkita kanalcha 
hosil qiladi. Ustki kanalcha orqali ovqat so‘rib olinadi, pastki kanalcha orqali esa bu 
vaqtda organizmga so’lak yuboriladi. 
Mandibulalar o‘tkir uchli va arrasimon tishchali bo‘ladi. Ular yordamida 
qandalalar organizm to‘qimasini teshadi, tishchalar esa qon surayotgan paytida og‘iz 
apparatining chiqib ketishidan saqlaydi va qandalani xo‘jayinning tanasi ustida 
mustaxkam o‘tirishga yordam beradi. 
Qandalaning pastki jag va pastki lab paypaslagichlari bo‘lmaydi. Lekin qandala 
og‘iz apparatining mikropreparati kuzatilayotgan paytda, boshining ikkala yon 
tomonidagi fasetkali ko’zlarining pastida to‘rt bo‘g‘imli mo‘ylovlari ko‘rinadi. 
Vazifa. 1. Suvarak og‘iz apparatining mikropreparatini binoko‘lyar yordamida 
kuzatib, uning ustki jag‘laridagi xitin «tishcha» lariga e’tibor bering va og‘iz 
organlarining rasmini chizing. 
2. Asalari og‘iz–apparatining mikropreparatini binoko‘lyar yordamida 
kuzating. Uning ustki jag‘lari tarnovchaga aylanganligiga e’tibor bering. Pastki 
jag‘lari ichki kurakchalarining va paypaslagichlarining qisqarganini kuzating, 
so‘ngra asalari og‘iz apparati rasmini chizing.
3.Sanchib so‘ruvchi tupida tuzilgan to‘shak qandalasi og‘iz apparatining 
mikropreparatini binoko‘lyar orqali kuzating. Til singari tuzilishga ega bo‘lgan ustki 
labning ichida joylashgan ustki va ostki jag‘larini toping va qandala og‘iz 
organlarining rasmini chizing.
4. Kapalakning (imago) so‘ruvchi tipida tuzilgan og‘iz apparatini ham 
binoko‘lyar orqali kuzatib, ustki va ostki lablarning, shuningdek ustki jag‘larining 
qisqarganligiga e’tibor bering va kapalak og‘iz apparatining rasmini chizing.