1 – ish. Suvarak /Blatta orientali ning tashqi tuzilishi. Kerakli jihozlar

---

Amaliy mashg‘ulot-16. 
Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi. Hashoratlar (Insecta) sinfi. 
suvaraklarning (Blatta orientalis) tashqi va ichki tuzilishi. 
1 – ish. Suvarak /Blatta orientali) ning tashqi tuzilishi. 
Kerakli jihozlar: tirik suvaraklar (urg‘ochi va erkagi), xloroform, 
vannachalar, suvarakning tashqi tuzilishini aks ettiruvchi jadvallar. Preparoval 
ninalar, entomologik to‘g‘nag‘ichlar, qo‘l lupalari, binoko‘lyarlar, o‘tkir uchli 
kichik qaychilar, buyum shishalari, jarroxlik pichoqlari, oq karton qog‘ozining 
(10x10 sm) bo‘laklari. 
Suvaraklar 
uylarda 
(xonadonlarda), 
omborlarda, 
novvoyxonalarda, 
oshxonalarda va ular uchun oziq–ovqat mavjud bo‘lgan boshqa joylarda ko‘p 
uchraydi. Silindrsimon tanasi 2–3 sm uzunlikda bo‘lib, yelkadan qorin tomog’iga 
qarab yassilangan. Jinslarning bir–biridan farqi (jinsiy dimorfizm) yaqqol 
ifodalangan. Urg‘ochilarining tanasi erkaklariga nisbatan kengroq va ularning 
qanotlari rivojlanmagan (rudiment) holatda bo‘ladi. Hozirgi vaqtda keng tarqalgan 
Markaziy Osiyo suvaragi (Shelfortella tartara) ning oxirgi ko‘krak va qorin 
qismining dastlabki segmentlari ustida sariq rangdagi nuqtachalari bor. Bu suvarak 
erkaklarining qanotlari tanasiga nisbatan ancha uzun va ana shu belgilar bilan ular 
qora suvarak (Blatta orientalis) dan farq qiladi. Boshqa hamma hashoratlar singari 
suvarakning tanasi ham uch: bosh, ko‘krak va qorin bo‘limlaridan iborat bo‘lib, 
uning usti xitin po‘st bilan qoplangan. Bosh qismi (Cephalon) gavdaga bo‘yining 
ingichka belcha qismi orqali tutashgan. U 5 ta segmentning o‘zaro birikishidan hosil 
bo‘lgan. Suvarakning boshi uchburchak shaklda bo‘lib, qalin xitin po‘st bilan 
qoplangan bosh qutichasiga aylanadi. Uning pastki qismida og‘iz joylashgan. 
Yuqorigi tomonini esa peshana qismi tashkil qiladi. Boshning ikkala yon tomonida 
ipsimon mayda halqalardan iborat juft mo‘ylovlari–antennalar joylashgan. Ular 
hidlash (xemoretseptor) va sezish vazifasini bajaradi. Mo‘ylovlarning asosida bir 
juft murakkab fasetkali ko’zlarni ko‘rish mumkin Bosh qismida antennalaridan 
tashqari ikki juft og‘iz oldi paypaslagichlari ham joylashgan. Bosh qismining 
tomonida uning yelka teshigi bor. 

---

Ko‘krak (thorax) uchta segmentdan tuzilga segmentlarning har biri mustaqil 
ravishda ko‘krakning alohida bo‘limlarini tashkil qiladi. Shunga ko‘ra ko‘krak: 
oldingi, o‘rta va keyingi ko‘krak qismlariga ajraladi. Suvaraklarning va umuman 
hamma hashoratlarning ko‘krak qismi harakatlantiruvchi (lakomator) tana 
bo‘limidir. Chunki bu bo‘limda uch juft oyoq va ikki juft (juft qanotlilar bundan 
istisno) qanot joylashgan. Suvaraklarning erkaklarida qanotlari yaxshi rivojlangan, 
lekin uchishga moslashmagan.Urg‘ochilarida esa qanotlari qisqa va juda kalta 
bo‘ladi. Oldingi juft qanotlari o‘rta ko‘krakka birikkan, ular qalin va qattik qanot 
qoplag‘ichni hosil qiladi. Ikkinchi juft qanotlari ancha yupqa bo‘ladi. 
Hashoratlarning ko‘krak bo‘limida uch juft yurish oyoqlari bo‘lganligi uchun 
ularni olti oyoqlilar (Hexopoda) ham deyiladi. Oyoqlarining hammasi bir xil. 
Birinchi juft oyoqlari oldingi ko‘krakka, ikkichi jufti o‘rta ko‘krakka, uchinchi jufti 
esa keyingi ko‘krakka birikkandir. Oyoqlari besh bo‘g‘imdan tashkil topgan: asosiy 
bo‘g‘im – dumg’aza, son, boldir, panjadan (kaft) iborat. Panjaning keyingi qismi 
juft tirnoqcha bilan tugaydi. Suvaraklarning oyoqlari yugurishga moslashgan. 
Ularning panja qismi nisbatan uzunroq bo‘lib, biroz yassilangandir. Bu tipda 
tuzilgan oyoqlarining panjalarida o‘ziga xos moslamalari bor. Tirnoqlarining ostida 
yupqa xitin bilan qoplangan pulvilla (yostiqcha) joylashgan bo‘lib, u substratga 
yopishish uchun xizmat qiladi. 
Suvaraklarning qorni (abdomen) har xil kattalikdagi 10–segmentdan tuzilgan. 
Qorin qismining oxirgi segmentida juft sezgi organi – serkalari joylashgan. 
Erkaklarida ulardan tashqari yana bir juft grifelkalari (qo‘shilish organi) bo‘ladi. 
Qorin qismidagi segmentlarning pastki tomonida nafas olish teshikchalari–
segmentlar joylashgan. Teproq orasiga tuxum qo’yadigan hashoratlarning 
urg‘ochilari qorin qismining oxirgi segmentida tuxum quygichlar bo‘ladi. 

---