1 – Laboratoriya ishi Mavzu

1 jadval
Ish joyidagi sun’iy, aralash va qo’shma yorug`likni tadqiqot qilish.

Mahalliy yori-tish uchun o’rna-tilgan yoritgich-ning balandligi m. da	Aralash yori-tishdagi yori-tilganlik lk	Umumiy yorituvchi yoritgichlardan yoritilganlik		Umumiy yorituvchi yoritgich-lardan yoritilganlikni me’yoriy ko’rsattgichlari
		Lk	Aralish yorug`lik %	Lk	Aralish yorug`lik %

Laboratoriya ishining bajarilish tartibi
Topshiriq
Bir xil quvvatdagi lyuminessent va cho’g`lanma chiroqlar yoritilganligini solishtiring.
Umumiy yoritish chiroqlari o’chirilib, lyuminessent chiroqni ostidagi, ish stoli ustining yoritilganligi o’lchansin. Lyuminessent chiroq o’chirilib, cho’g`lanma chiroqni o’sha balandlikda o’rnatib, ish stoli ustidagi yoritilganlik o’lchansin. Olingan natijalarni solishtirib, chiroqlarning yorug`lik bera olishi to’g`risida xulosa qiling.
2 jadval
Yoritish koeffitsiyenti me’yorlari

Ko’rish ishlarining xususiyati-lari	Ko’rish ob’ektini eng kichik o’lchami	Ko’rish ishining toifas i	Ko’rish ishning toifasi bo’limlar i	Sun’iy yoritish LK			Tabiiy yoritilganlik TYoK%
				Murakkab	Umumiy		Qalin qor bilan qoplangan hududlar	SNGni qolgan hududlari uchun
O’ta yuqori aniqlikdagi	0,1 5 kichik	1	A B	5000 4000	1500 1250	1 0	2,8	3,5
yuqori aniqlikdagi	0,15-0,3		V G	2500 1500	750 400
		2	A B	4000 3000	1250 750	7	2	2,5
aniqlikda	0,3-0,5	3	A B	2000 1000	500 300	6	1,6	2
			V G	750 400	300 200
O’rtacha aniqlikda	0,5-1,0	4	A B	750 500	300 200	4	1,2	1,5
			V G	400 300	200 150
Kam aniqlikda	1,0-5,0	5	A B	300 200	200 150	3	0,8	1,0
			V G		150 100
O’takam aniqlikda	0,5 yuqori	6			150 200	2 3	0,4 0,8	0,5 1,0

3 jadval
Topshiriq bo’yicha jadvallarni to’ldiring lyuminessent va cho’g`lanma chiroqlarning yoritilganligi solishtirilsin

Chiroqning turi	Quvvati Vt	Chiroq o’rnatilgan balandlik sm	Yoritilganlik lk
Lyuminessent
Cho’g`lanma

5-Tajriba ishi
Mavzu: Sanoat korxonalaridagi shovqinni va tebranishni aniqlash
I.Mashg`ulotning maqsadi: Ishlab chiqarish xonalaridagi ish o’rinlarida vujudga keladigan shovqinni kattaliklarini o’lchashni, va alohida shovqin Himoyalovchi vositalar samaradorligini baHolashni o’rganish, asboblar bilan ishlash uslublarini bilib olish.
II. Ishga kerakli bo’ladigan asbob va jiHozlar.
1)Shovqinni tadqiqot qilish uchun tajriba qurilmasini sxemasi.
2) O’lchov asboblari: Shovqin va titrashni o’lchagich IShV-1.
III. Tajriba mashg`ulotini bajarish tartibi:
1) Shovqin o’lchovchi asbobni ishga tayyorlash:
2) Shovqin spektral tarkibini tadqiqot etish:
3) Tovush yutuvchi yuzalarda shovqinni pasayish samaradorligini tadqiqot etish:
4) Tovushni ajratuvchi (izolyatsiyalovchi) to’siqlarni shovqin ajratish samaradorligini
tadqiqot etish:
IV. Tajriba mashg`ulotining bajarilishi bo’yicha o’quvchining hisoboti:
1) Tajriba qurilmasining sxemasini keltiring va unga izoh bering:
2) Shovqinni o’lchovchi IShV 1 asbobning tuzilishi va ishlash prinsipi to’g`risida tushuncha bering, chizmasini chizing.
3) 1 chi topshiriq bo’yicha yozma ravishda tushuncha bering
4) Ikkinchi topshiriq bo’yicha yozma ravishda tushuncha bering.
5) 3 chi topshiriq bo’yicha yozma ravishda tushuncha bering
6) Ish natijalari bo’yicha o’zingizning shaxsiy Hulosangizni qisqacha izoHlang

Ish to’g`risida umumiy tushunchalar:
Shovqin - bu har xil chastotali va kuchli tovushlarning tartibsiz aralashib, inson faoliyatiga xalaqit beruvchi va yoqimsizlikni yuzaga keltiruvchidir.
Uzoq davom etuvchi shovqin odam organizmiga ta’sir etib, bosh og`rig`ini, uyqusizlikni, diqqatini susayishini, markaziy asab va yurak-qon tomirlari tizimi bezovtalanishini, oshqazon-ichaklar faoliyati pasayishini, qisman yoki to’liq eshitish qobiliyati yo’qolishini vujudga keltiradi. Shuningdek shovqin sathining o’sishi ayrim ishlarni bajarishda ish umumdorligini pasayishiga olib keladi. Shu sababli shovqin sathini pasaytirish, undan odamlarni himoyalash-juda ham muhim, mas’uliyatli vazifa hisoblanadi. O’zining yuzasidan tovush to’lqinlarini chiqishiga olib keluvchi titrovchi, tebranuvchi yuzalar (tovush to’lqinini tarqatuvchi qattiq, suyuq va gaz shaklidagi muHit) shovqin manbai bo’lib, hisoblanadi. Atmosfera bosimi bilan solishtirganda shovqin Havoga aralashib, unda davriy ravshida bosimni oshishiga yoki kamayishiga olib keladi. To’liq bosim va o’rtacha bosimlar orasidagi farqning qisqa vaqtdagi qiymati tovush bosimi deb aytiladi. Odamning qulog`i 2.10~5 dan 2.102 Pa-gacha intervaldagi bosim o’zgarishini sezish qobiliyatiga ega. Bu kattaliklar pastki va yuqorigi seziladigan (porogovme) bosim deb aytiladi. Amalda tovush bosimini baHolash absolyut kattaligida emas, balki ularning logarifmik sathida baHolash qabul qilingan, u quyidagi formula orqali aniqlanadi.
L=20*lg (P/P0)
bu yerda : R - manbadan chiqadigan Haqiqiy tovush bosimi, Pa
Ro -tovush bosimining pastki seziladigan qiymati, Pa.
Tovush bosimi sathni o’lchov birligi sifatida bel (B) qabul qilingan. Amaliyotda eng kichiq birlik detsibel (dB) qabul qilingan.
Tovush bosimi Alohida chastotadagi shovqinning, tashkil etuvchi tonlarini ma’lum bir kattalikdagi qiymatlar bilan taqsimlashini shovqinni spektral tahlili deyiladi va to’g`ri keluvchi filtrlar majmuasi yordamida shovqin o’lchagich (shumomer)da amalga oshiriladi, unda faqatgina belgilangan intervaldagi chastotali tovushlarni xarakterlovchi qismi ajratiladi. Shovqin manbaini aniqlash va undan Himoyalanish chora tadbirlarini ishlab chiqish uchun shovqin spektrini bilish kerak.
Shovqinni ruxsat etilgan chegaroviy sathi (DAVAN-12.003-83 "SSBT.Shum.Obvdiye trebovaniya bezopasnosti") "MXST. Shovqin. Xavfsizlikni umumiy talablari"da ko’rsatilgan, bo’lib, chastotani o’rtacha geometrik standartlar qatori uchun aktiv kenglikdagi chastotasi: 63; 125; 500-8000 Gsga teng.
(DAVAN 12.1.029-80) da shovqindan Himoyalanish uslublarini klassifikatsiyasi keltirilgan. Ushbu ishda shovqinni tarqalish yo’lida, tovush yutuvchi materiallar va tovushdan Himoyalovchi to’siqlarni qo’llash Hisobida kamaytirish tadqiqot etiladi.
Odatdagi qurilish materiallaridan (beton,g`isht,shishablok va boshqalar.) bajarilgan xonaning shiftidan, devoridan tovush to’lqinining asosiy qismi bir necha marta qaytadi. Natijada esa xonadagi shovqinni umumiy satxi 5-15 dB ga ortadi. Maxsus tovush yutuvchi material va qurilmalardan tayyorlangan devor hamda shiftlar esa shovqinni 6-8 dB ga kamaytiradi. Bunda g`ovak, yumshoq, o’yiqcha strukturali (yacheyka), kichiq solishtirma og`irlikli (mineral, vata (paxta), o’ta yupqa shisha momiqli mato, kichiq o’lchamli (fraksiya) keramzit va boshqalar.) materiallar eng katta samara beradi. Amaliyotda tovushni yutuvchi materiallarning qalinligi 20- 200 mm gacha bo’ladi.
Ushbu ishni o’tkazish uchun tajriba qurilmasidan foydalaniladi. Qurilmada operator kabinasi va tovush kamerasi, bo’lib ishlab chiqarish xonasini qiyoslaydi. Shovqin manbai sifatida ushbu ishda SS-1 sirena qo’ng`iroq bildirgichdan (signaldan) foydalaniladi. Undan chiqadigan shovqinni sathi ruxsat etilgan me’yor chegarasidan yuqori bo’ladi.
Shovqin kamerasining tovush kanali kabina bilan tutashgan bo’lib, uni turli xildagi tovush yutuvchi devorlar (to’siqlar) bilan berkitish mumkin. Shovqin kamerasi qopqoq bilan taminlangan, u orqali tovush yutuvchi to’siqlarni almashtirish va shovqin yutuvchi yuzali qalqonni o’rnatish mumkin. Operator kabinasi odam tomonidan shovqinni turli sathini sub’ektiv baHolashni va Himoyalash chora-tadbirlari samarodorligini baHolash uchun xizmat qiladi. Unga bir kishi o’tirishi yoki turishi mumkin. Tovush yutuvchi qalqon sifatida porolon qoplamali qalinligi 4 mm va qalinligi 20 mm kigizli faneradan foydalaniladi. Tovush Himoyalovchi to’siq sifatida fanera, shisha, shovqun yutuvchi yuzali kartondan foydalaniladi.
Shovqin va titrashni o’lchagich asbobi IShV-1 tovush bosimiini sathini, titrash tezligini va titrash tezlanishini chastotasini aktiv intervalda Hamda tovush sathini A, V, S va LIN chastotalari Harakteristikasi bo’yicha o’lchash uchun mo’ljallangan. Asbobni faoliyat ko’rsatishi tovush bosimini o’zgartirishga asoslangan bo’lib, shovqin satxini o’lchashda mikrafonga qabul qilinadigan elektro signalni kattaligiga proporsional ravishda kuchaytirilgandan so’ng o’lchov asbobiga uzatiladi va dB da baHolanadi. Asbob tarmoqga yoki «Mars» turdagi 8 ta elementlardan tarkib topgan batareyalar blokiga o’lanadi.

Rasm 2. Shovqinni tatqiqot etish tadqiqot Rasm 3. Shovqin va titrashni o’lchash asbobi ISHV-1

etish qurilmasining sxemasi.
1-Shovqin yutuvchi yuzali operator xonasi; 2-mikrofon;3-tovush;himoyalovchi to’siq;
4-to’siq o’rnatish moslamasi 5-tovush kamerasi 6- tovush yutuvchi qalqon
7- Shovqin manbai 8-O’lchov asbobi
IShV-1 asbobini ishga tushiring. Unga tokni yetarli ekanligini tekshiring. Buning uchun "Ish turi" ("Rod-rabotn") o’chirib yoqgich murivi (qo’loqchasi)ni ("Kontr. pitaniya") "ta’minotni tekshirish" Holatiga keltiring. Bunda oldingi paneldagi bildirgich chiroq o’chib-yonishi kerak, asbobni mili (strelkasi) esa "Batareya" (7-10 dB) sektoriga qarama-qarshi turishi kerak. Bordiyu bu holat sodir bo’lmasa, unda tarmoqni blokini yoki batareyalar tekshirish lozim. Asbobda o’lchov boshlangungacha, uni 5 min. muddatda qizdirish kerak.
Shovqin manbai kamerasida maxsus mo’ljallangan o’yiqsa (inchada) mikrofonni o’rnating.
Standart oktanlar qatori chastotasi bo’yicha tovush bosimi sathini o’lchash uchun asbobni tayyorlang. Buning uchun asbobni oldingi panelidagi o’chirib yoqgich (pereklyuchatel)ni quyidagi Holatlarga o’rnating: "Delitel- 1" va "Delitel- 2"ni maksimal qiymatlariga ya’ni 90 va 40 dB ; "Rod izmereniya"- Filtrlar holatiga ; "Rod rabotm"ni - sekin (medlenno) Holatiga; "Zvuk- vibratsiya" - Tovush (zvuk) holatiga; "Chastota"- 63 Gs Holatiga o’rnating. Shovqin manbaini ishga tushirib, 63 Gs chastotadagi tovush bosimini kattaligini o’lchang. Buning uchun "Delitel - 1" o’chirib-yoqgichi Holati o’zgartiriladi, kerak bo’lganda esa "Delitel- 2" ni ham holati o’zgartiriladi, asbobni milini shkalaning o’ng qismidagi 0 belgiga o’rnatiladi. Qachonki mil, biror-bir shkalani bo’linmasiga to’xtasa, milni va o’chirib-yoqgich "Delitel- 1" Hamda "Delitel-2"ni ko’rsatmalari qo’shiladi. Masalan, agar asbobni mili 6 soniga kelib to’xtasa, o’chirib-yoqgich "Delitel- 1" 90 holatiga bo’lsa, "Delitel-2"- 10 Holatiga turgan bo’lsa, bunda tovush bosimini sathi quyidagiga teng bo’ladi: 6+90+10=106 dB.
O’lchovlar asosida spektrogramma = (r ( G) ni quring. Har qaysi chastotaga ruxsat etilgan shovqin grafigini chizing va shovqinni ruxsat etilgan sathidan yuqori zonasini aniqlang.
Shovqin manbai va mikrofon holatini o’zgartirmay tovush kamerasini shiftiga va devorlariga tovush yutuvchi qalqon o’rnating.
Shovqin manbaini ishga tushuring va yuqorida keltirilgan uslub bo’yicha Har qaysi oktan kengligi chastotasida shovqinni sathini o’lchang.
Chizilgan birinchi tajriba shovqin spektrogrammasiga yangi spektrni chizing, ularni bir-biri bilan va shovqin sathini ruxsat etilgan grafigi bilan solishtiring.
Shovqinni yutuvchi yuzani o’rnatganligi hisobidan kamerada shovqinni pasayish samaradorligi to’g`risida xulosa qiling.
Operator xonasi (kabinasi)da mahsus mo’ljallangan o’yiqchada (inchada) o’lchov asbobining mikrofonini o’rnating.
"Rod izmereniya" o’chirib-yoqg`ich (pereklyuchatel)ni A holatga o’rnatib dB A da shovqinni o’lchashni olib boring. Boshqa o’chirib-yoqg`ichlarni Holati va qolgan tovushlar sathini o’lchash uslubi xuddi oldingi tajribalarnikidek bo’ladi. Holat o’zgartirgich "Chastota" ishga qatnashmaydi va uning Holati ishga daHilsiz.
Shovqin manbaini ishga tushiring. Kabinadagi (xonadagi) shovqinni kattaligini o’lchang.
Ulchov asbobi va qo’ng`iroq (sirena)ni ishga tushirmay, tovush kamerasi va operator xonasi (kabinasi) orasiga ketma-ket (navbatma-navbat), quyida sanab o’tiladigan tovush ajratgich (izoliyatsiyalovchi) to’siqlarni o’rnating va Har qaysi bilan kabinadagi shovqin sathini o’lchang, shuningdek asbobni ko’rsatgichini va sub’ektni eshitishi bo’yicha baHolang. Shovqin sathi eshitilishini baHolash uchun o’quvchilardan bir kishi operatorni yopiq xonasi (kabinasi) da bo’lishi lozim. To’siqsiz va to’siqlar bilan yoki Har xil to’siqlarda asbobni ko’rsatgichlarini farqi orqali shovqin sathini pasayish samaradorligini aniqlang.
To’siqlarni o’rnatishda shunga e’tibor berish kerakki tovush kanallari zich maHkamlansin, ya’ni to’siqlar va devorlar orasida bo’shliq (yoriq) qolmasin.
Operator kabinasi (xonasida) shovqin sathini pasayishiga to’siqlar tayyorlangan materiallarni ta’sirini tadqiqot eting. Buning uchun esa bir xil qalinlikdagi (4mm) faneradan, shishadan, kartondan to’siqlarni ketma-ket o’rnating va kabina (xona)dagi shovqinni pasayishini o’lchang.
Shovqin sathini pasayishiga to’siqlar qalinligi ta’sirini tadqiqot eting. Buning uchun esa Har xil qalinlikda tayyorlangan (4;8; 12 mm ) fanera to’siqlarni ketma-ket (navbatma-navbat) o’rnating va kabinadagi shovqinni pasayishini o’lchang.
Tovush yutuvchi materiallar, to’siqlar yuzasining samaradorligini baHolang. Buning uchun qalinligi 4 mm bo’lgan fanerali to’siqni yuzasiga tovush yutuvchi materiallar qatlami qoplanganida (porolon yoki kigiz) tovush sathini pasayishini o’lchang va qoplamasiz to’siqlardagi tovush sathini ko’rsatgichlari bilan solishtiring. Tadqiqot qilingan omillardan tovush sathi ko’rsatkichlarini, tovush ajratgichlar (izolyatsiya)ga bog`ligi to’g`risida xulosa qiling. Quyidagi kriteriyalar bo’yicha qo’llanilgan Har xil to’siqlardan shovqin sathi eshitilishini pasayishiga baHo bering: shovqinni pasayishi sezilmaydi, ozgina seziladi, yaxshi seziladi.

Tadqiqot natijalarini jadval shaklida ko’rsating.