1 – Laboratoriya ishi Mavzu

Laboratoriya jumısınıń atqarılıw tártibi
Tapsırma 1: Laboratoriya reti kelgendeni tábiyiy kórsetilgenligin tekseriw.
Laboratoriya reti kelgendede jasalma jaqtılıq dárekleri elektr lampaları óshirilip, tábiyiy jaqtılandıriw kórsetkishi xananıń o'qi boylap 5 noqatında anıqlansin.
Birinshi ólshew jumısların áynadan eń uzaq hám diywaldan bir metr uzaqlıqta jaylasqan noqatında, ekinshisi 2 metr aralıqta hám taǵı basqa jaqtılıq túsip atırǵan áynek tárepke qaray kórsetilgenlik ólshensin. Laboratoriya reti kelgende degi kórsetilgenlik jumıs stoli biyikliginen (0, 8 1, 0 m) biyiklikde ólshensin. Xana daǵı qálegen tochka daǵı tábiyiy jaqtilandirw kórsetkishsi anıqlaw ushın bir waqtıniń ózinde jay sırtındaǵı hám laboratoriya reti kelgende tekseriletuǵın noqattıń jaqtiliǵı ólshenedi. Jumıs jerindegi tekseriletuǵın noqattıń tábiyiy jaqtılandıriw koefficiyentiniń muǵdarı tómendegi ańlatpa arqalı anıqlanadı:

Laboratoriya shınıǵıwında ólshew jumısların aparıw ushın bir waqtıniń ózinde bir gruppa oqıwshılar ishindegi, ekinshi gruppa oqıwshılar bolsa jay sırtındaǵı kórsetilgenlikti lyuksometr járdeminde ólsheydiler. Hár bir tochkadaǵi kórsetilgenliktiń bir waqıtta ólsheniwi sekundometr járdeminde amelge asıriladı. Ólshew waqtında lyuksmetrdiń fotoelementi gorizontal jaǵdayda ustap turılıp, jaqtılıqnı qabıl etiwshi tárepi joqarıǵa qaratılǵan bolıwı talap etiledi. Galvanometr de gorizontal jaǵdayda bolıwı kerek.
Fotoelementga hádden tıs jaqtılıq túspewligi jáne onıń milli shegaradan shıǵıp ketpewi ushın fotoelement ústine K hám T úskene ornatıw maqsetke muwapıq. Eger galvanometr kórsetkishi 20 lk ga barmasa, bunda esap 0-30 lk kórsetkishi boyınsha alıp barıladı. Eger galvanometr kórsetkishi 100 lk den artıq bolǵanlıǵın kórsetsa ol jaǵdayda yoruglik jutıw koeffitsiyenlari tómen bolǵan K hám R yamasa K hám M ornatpalardı ornatıp hár sapar ólshew nátiyjelerin salıstırıp, atap kórsetiw kerek. Tómen kórsetilgenlik jaǵdaylarında (100) lk ge shekem ólshew jumısları ashıq fotoelement járdeminde yaǵnıy hesh qanday ornatpasız ámelge asıriladı. Ólshew jumısları bınadan sırtda atqarılayotganda lyuksmetrdiń fotoelementiga aspannan túsetuǵın jaqtılıq nurları bir tegisde tásir etiwi ushın bınadan 10 metr kem bolmaǵan uzaqlıqta atqarıladı. Ólshew nátiyjeleri tiykarında laboratoriya reti kelgendediń o'qi boyınsha tábiyiy kórsetilgenliktiń koefficiyenti anıqlanıp, kórsetilgenliktiń ózgeris grafigi sızılsin. Qurılıs qaǵıyda hám normaları SNi P-P-4-88 " Tábiyiy hám jasalma jaqtılandıriw kórsetilgenlik normalari" ga kóre laboratoriya reti kelgendede bar bolǵan jaqtılıq járdeminde ruxsat etilgen jumıstıń razryadı boyınsha, atqarılatuǵın ishda eń kichiq detalning ólshemi anıqlansin. Ímaratlar eki qaptal tárepden tábiyiy yoritiladigan bólmelerde tábiyiy jaqtılandıriw koefficiyentiniń normalanǵan eń kichiq mánisi bınanıń orta bólegi ushın belgilenedi.
Ímaratlar joqarıdan hám quramalı kórsetilgende tábiyiy jaqtılandıriw koefficiyentiniń ortasha ma`nisi alınadı. Birinshi hám aqırǵı ólshew noqatları bolsa diywal yamasa tiykardan bir metr aralıqta anıqlanadı.
Sonı esapqa alıw kerek qurılıs normaları hám qaǵıydaları SNi P- P-4-88 " Tabiy hám jasalma jaqtılandıriw kórsetilgenlik normalari" ga kórsetilgen tábiyiy jaqtılandıriw normaları Rossiyanıń III jaqtılıq keńligi ushın keltirilgen. Ózbekstan Respublikası jaqtılıq keńligi boyınsha IV keńlikke kiredi. Usınıń sebepinen Ózbekstan Respublikası ushın tábiyiy jaqtılandıriw koefficiyenti tómendegi formula arqalı anıqlanadı.
Bul jerde III - tábiyiy jaqtılandıriw koefficiyentiniń kesteden alınatuǵın mánisi t - 0, 8 jaqtılıq ıqlımlıq koefficiyenti S- quyashlı kún ıqlımlıq koefficiyenti (0, 6 -0, 8)
Tapsırma №2 Jasalma hám quramalı jaqtılıqnı jergilikli jaqtırtqıshın ornatıw biyikligine baylanıslılıǵın izertlew qılıw.
Laboratoriya jerinde kelgende degi áyneklerdiń perdeleri túsirilip. tábiyiy jaqtılıqnı tásiri tolıqlıǵınsha jónge salinadi. Laboratoriya xanasinda kelgendediń ulıwma jaqtılandıriw dárekleri qosıladı. Jergilikli jaqtiliq ornatılǵan jumıs stoliniń jumısshı maydanı daǵı kórsetilgenlik olshenedi, keyininen jergilikli jaqtiliq janip onı jumıs stolidan 0, 25 m biyiklikte ornatıp, quramalı kórsetilgenlik ekinshi márte olshenedi. Sonnan keyin jergilikli jaritqishdi 0, 5 ; 0, 75 ; 1, 0; 1, 25 metr biyikliklerde jaylastırılıp, hár sapar kórsetilgenlik bahaları ólshep alınadı. Hár qaysı biyiklik ushın ulıwma jaqtılıq muǵdarı anıqlanıp, normativ


maniysi menen salıstırıladı. Sonday etip jergilikli yoritgichni eń qolay biyikligi anıqlanadı. Ulıwma jaqtılıqnı muǵdarı, quramalı jaqtılıq ushın mólsherlengen normativ bahanı 10 % ten kem bolmawi kerek, qalǵan bólegin bolsa jergilikli jaqtılandıriw ushın mólsherlengen jaqtılıq dáregi quraydı. Bunda ulıwma kórsetilgenlik zararyadli shıralar ushın 150- 500 lk, zaridliy shıraları ushın 50-100 den kem bolmawi kerek.
Jergilikli yoritgichni hár túrlı biyikligin esapqa alǵan halda SNIP-P-4-88 dan paydalanıp, zararyadli shıranıń jumıs rejesin anıqlań. 1, 2, 3-tapsırik boyınsha esabatlardan zararyatli hám zariydlar shıralardıń kórsetilgenligi salıstırilsin.