1- laboratoriya ishi

16-rasm. Yupqa qatlamda xromatografiyalash sxemasi:
a-a – dastlabki chiziq; b-b – eritmaning tajriba yakunidagi chegarasi.
Qog‘ozda taqsimlanish xromatografiyasining muhim xarakteristikasi yupqa qatlamli xromatografiyadagi singari hisoblanadi: R_f= x/x_fi bu yerda: x - komponent zonasining aralashishi, x_f - erituvchining aralashishi. Qog‘ozdagi xromatografiyada R_f ni aniqlash uslubi YQX ning oichashga asoslangan usullaridan (16-rasm) farq qilmaydi. Xromatografiyalanuvchi namuna xromatografiyalashning boshlanishida qog‘oz tasmasining boshlang‘ich (start) chizig‘iga joylashtiriladi va unga harakatchan faza(erituvchi)ning tajriba yakunidagi chegarasi ta'sir ettiriladi. Agar namuna komponentlari rangli bo‘lsa ma’lum vaqt o‘tgach, xromatogrammada alohida-alohida rangli dog‘larni ko‘rish mumkin. Birinchi komponent uchun
ikkinchisi uchun bo‘ladi va hokazo.
Ideal sharoitda taqsimlanish koeffitsiyenti R_f moddaning tabiati, qog‘oz parametrlari va erituvchining xossalari orqali aniqlanadi, lekin boshqa komponentlar ishtirokida moddaning konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘lmaydi. Amalda esa R_f koeffitsiyent ma'lum darajada shu omillarga ham, tajribani o‘tkazish texnikasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shunga qaramay, tajriba sharoiti o‘zgarmaganida va aralashmaning tarkibi barqaror bo‘lganda bu koeffitsiyentlar bir xil qiymatga ega bo‘ladi. Qog‘ozdagi xromatografiyada tahlil o‘tkazish YQX da qo‘llanilgan usullar singari bo‘ladi. Tahlil maxsus qog‘oz tasmasida yuqoriga ko‘tariluvchi yoki pastga tushuvchi usulda bajarilishi mumkin.
Bundan tashqari, boshlang‘ich aralashma dastlab doira markaziga joylashtiriladi va keyin markazdan qog‘oz chetlari tomon harakatlanib, konsentrik halqalar hosil qiladi. Bu holda doira shaklidagi xromatogramma olinadi. Doira shaklidagi xromatogrammani olish asbobi 17-rasm, a da, shunday xromatogrammani olish uchun moslangan qog‘oz esa 17-rasm, b da tasvirlangan.
Harakatchan fazani kiritish uchun qog‘ozdagi doira o‘rtasida rasmda ko‘rsatilganidek pilik kesiladi va uning uchi harakatchan fazali idishga botiriladi. Pasayib boruvchi xromatografiyada 17-rasm, d da tasvirlangan asbobdan foydalaniladi. Bu holda start chizig‘i qog‘oz tasmasining yuqori qismida joylashgan bo‘ladi.
Agar tanlangan tarkibli harakatchan faza yordamida tekshiriluvchi aralashmani tarkibiy qismlarga ajratib boimasa, ikki oichamli xromatografiyalash usulidan foydalaniladi. Bu usulda xromatogramma olish uchun xromatografiyalash ikki marta, qarama-qarshi yo‘nalishda o‘tkaziladi. Bunda namunaga birinchi erituvchi bilan ishlov berilgandan keyin xromatogramma 90° ga aylantiriladi va ikkinchi marta boshqa erituvchi bilan xromatografiyalanadi. Bu usul aralashmani tarkibiy qismlarga to‘laroq ajratish imkonini beradi.





17-rasm. Doiraviy xromatogramma olish asbobi va xromatogramma kamerasining tuzilishi:
a — doiraviy xromatogramma olish asbobi; b — 1 — filtr qog‘oz; 2 — pilik; 3 — harakatlanuvchi faza; d — xromatogramma kamerasining tuzilishi: 1 — silindr; 2 — harakatlanuvchi faza solingan idish; 3 — qog‘oz bo‘lagi; 4 — yuk; 5 — harakatlanmaydigan fazali byuks; 6 —g‘ovak probka; 7 — shisha tayoqcha.


Qog‘ozdagi xromatografiyaning muvaffaqiyatli qo‘ilanilishi taq­simlanish koeffitsiyenti turlicha bo‘lgan suyuq fazalar xilining ko‘pligi va ba'zi ajratiluvchi aralashmaga bir vaqtning o‘zida yoki ketma-ket elektr maydonini ta'sir ettirish mumkinligi tufaylidir. Bu usul elektroforetik xromatografiya deb ataladi.
Xromatografiyalash elektroforez bilan birga olib borilganda tek­shiriluvchi aralashma tomchisi tomizilgan qog‘oz tasmasiga elektrolit eritmasi shimdiriladi va doimiy tok manbayiga ulanadigan elektrodlar orasiga joylashtiriladi. Bir vaqtning o‘zida harakatchan faza ham siljiy boshlaydi. Elektroforez tugagach, qog‘oz asbobdan chiqarilib quritiladi va ko‘tarilib boruvchi yoki pasayuvchi xromatografiya usu­lida xromatografiyalash kamerasiga o‘tkaziladi. Xromatografiyalashdan so‘ng qog‘oz ochiltiriladi va miqdoriy hamda sifat tahlili o‘tka­ziladi. Bunday usul tahlil vaqtini ancha qisqartiradi va aralashmani tarkibiy qismlarga yaxshiroq ajratilishini ta'minlaydi.
Xromatografiyalash qog‘ozi. Xromatografiyalash qog‘ozi kimyoviy toza va neytral bo‘lishi, tekshiriluvchi aralashmani va harakatlanuvchi fazani adsorbilamasligi, zichligi bir xil bo‘lishi va harakatchan faza­ning ma'lum tezlikda siljishini ta'minlashi kerak. Qog‘ozning ichki tuzilishi va undagi tolalarning qanday yo‘nalishda joylashganligi muhim ahamiyatga ega. Odatda, ishlatiluvchi qog‘ozning navlari gidrofil bo‘lib, quruq holatda tarkibida 20—22% suv bo‘ladi. Bu miqdor qo‘zg‘almas faza sifatida suv ishlatiladigan tajribalar uchun yetarlidir. Bunda harakatchan faza sifatida suvda erimaydigan suyuqliklar ishlatiladi.
Gidrofob qog‘oz olish uchun odatdagi gidrofil qog‘ozga maxsus ishlov beriladi. Gidrofob qog‘ozda xromatogrammalar olish usuli suvda erimaydigan moddalar tahlilida qo‘llaniladi: tekshiriluvchi aralashmani tarkibiy qismlarga ajratishda harakatchan faza sifatida organik erituvchi, qo‘zg‘almas faza sifatida esa suv ishlatiladi. Agar modda organik erituvchilarda eruvchan bo‘lsa, suv harakatchan faza qilib olinadi. Organik erituvchi esa qo‘zg‘almas faza vazifasini bajaradi. Buni aylantirilgan fazalar usuli deyiladi.
Erituvchilarga, odatda, quyidagi talablar qo‘yiladi: qo‘zg‘almas va harakatchan faza erituvchilari bir-biri bilan aralashmasligi, xromatografiyalash jarayonida erituvchining tarkibi o‘zgarmasligi, erituvchilar qog‘ozdan oson chiqib ketadigan, inson sog‘lig‘iga beziyon va topilishi oson bo‘lishi kerak.
Taqsimlanish xromatografiyasida alohida yakka erituvchilar deyarli kam ishlatiladi. Ko‘pincha bu maqsadda erituvchilar aralashmasi, masalan, butil yoki amil spirtining metil yoki etil spirt bilan aralashmasi, fenolning suvdagi to‘yingan eritmalari ishlatiladi. Erituvchilarning turli aralashmalarini ishlatish R_f ni bir me'yorda o‘zgartirishga va demak, aralashmaning tarkibiy qismlarga ajralishi uchun qulay sharoit tug‘dirishga imkon beradi.
Tekshiriluvchi namunaning sifat tarkibi qog‘ozda taqsimlanish xromatograflyasi usulida ham YQX dagi kabi alohida dog‘larning o‘ziga xos rangi yoki har bir komponent R_f ining son qiymati bo‘yicha aniqlanadi.
Qog‘oz xromatografiyasida miqdoriy aniqlanishlar ham YQX dagi singari yo xromatografik xarakteristikalar (xromatogrammadagi dog‘ sathi va uning bo‘yalish intensivligi) bo‘yicha yoki yuvib chiqarish usulida bajariladi. Ko‘pincha, xromatogramma dog‘lar soniga qarab bir necha alohida qismlarga kesib olinadi. Har bir dog‘ tegishli erituvchida eritiladi va ajralib chiqqan modda eritmasi mos keluvchi (fotometrik, polarografik va boshqa.) usul bilan aniqlanadi.
Darajalangan grafik S— lgC bo‘yicha aniqlash usuli samaraliroq hisoblanadi. Bunda S — dog‘ sathi, C — modda konsentratsiyasi.
Ko‘rsatilgan koordinatalarda grafik to‘g‘ri chiziqli bo‘ladi. Shuningdek, dog‘ rangining intensivligidan ham foydalaniladi, u modda konsentratsiyasiga mos bo‘ladi.
Suyuqlik taqsimlanish xromatografiyasi usuli bilan kationlar aralashmasi, aminokislotalar aralashmasi va boshqa organik kislotalar hamda bo‘yoqlar aralashmasi tahlil qilinadi.
Gaz xromatografiyasi tahlil usuli.
Amalda ishlatilishi va afzalliklari
Hozirgi paytda eng muhim xromatografiya usullari gaz-qattiq modda xromatografiyasi, gaz-adsorbsiya xromatografiyasi (GAX, bunda qo‘zg‘almas faza sifatida qattiq adsorbent ishlatiladi) va gazsuyuqlik xromatografiyasi hisoblanadi (GSX, bunda qattiq sorbent donachalari yuzasidagi suyuqlik pardasi qo‘zg‘almas faza bo‘ladi).
Gaz xromatografiyasida tekshiriluvchi aralashmaning tarkibiy qismlari (komponentlari) gaz faza bilan qattiq yoki suyuq fazalar orasida taqsimlanadi. Gaz xromatografiyasida harakatchan fazani gaz yoki bug‘ tashkil qiladi.
Gaz xromatografiyasini o‘tkazishda ma'lum haroratgacha qizdi­rilgan tashuvchi gaz oqimiga tahlil qilinadigan namuna kiritiladi. Namuna tarkibidagi moddalar tashuvchi gaz oqimida bug‘lanib, termostatlangan, qo‘zg‘almas fazali (adsorbentli) kolonkaga kiradi. Kolonkadagi adsorbentda gazsimon moddalar aralashmasining ko‘p marta takrorlanuvchi adsorbsiya va desorbsiya (yoki suyuqlik pardasida erish va ajralib chiqish) jarayonlari sodir bo‘ladi. Bunda murakkab aralashmaning tarkibiy qismlarga ajratilishi tekshiriluvchi moddalarning fazalar orasida taqsimlanish koeffitsiyenti yoki adsorbsiyalanish koeffitsiyenti bilan aniqlanadi. Kolonkadan chiqishda aralashma alohida moddalarga ajralaib, gaz oqimi bilan birga dektorga kiradi.
Har qanday gaz xromatografik kolonka (18-rasm) aralashma komponentlarini ajratilgandan keyin tutib qoluvchi moslamalardan iborat bo‘ladi.
Tashuvchi gaz ballondan reduktor orqali beriladi. Uning sarfi maxsus sarf o‘lchagich-rotamerlar yordamida aniqlanadi. Gazni namlik va boshqa aralashmalardan tozalash uchun kalsiy xlorid yoki silikagel toidirilgan shisha idish yoki U-simon naydan foydalaniladi. Ular dozatordan oldin joylashtiriladi. Namuna xromatografga maxsus



18-rasm. Gaz xromatografiyasining chizmasi: