1- ma’ruza. Mavzu : “Muxandislik geologiyasi va gidrogeologiya” faniga kirish Ma’ruza rejasi
Download 249.22 Kb. Pdf ko'rish
|
1-ma\'ruza
(1842-1883) paleontologiya soxasida evolyusion nazariyaga asos soldi. U
organizmlarning rivojlanishi prosessidagi uzviy boglanishlarini tasdiklab, ularning tashki kurinishidagi uzgarishlarning sababini kursatib berdi va bunda muxitning roli katta ekanligini aytib, organizm va muxit orasidagi uzaro boglanishga katta axamiyat berdi. XIX asrning oxirlarida atokli rus geologi I.V.Mushketov (1850-1902) 2 tomda iborat «Fizik geologiya» asarini yozib tugatdi. XIX asrning oxirlarida (1886-1888) Mushketov Urta Osiyo (ilgarigi Turkiston ulkasi) da geologik tadkikotlar olib bordi va Urta Osiyo geologiyasiga bagishlangan «Turkiston» degan ilmiy asar yaratdi. Bu asar Urta Osiyo geologiyasi xakidagi birinchi ilmiy asar edi. Shu bilan birga I.V.Mushketov, G.D.Romanovskiy bilan birga 1884 yilda Turkistonning birinchi geologik xaritasi tuzdi. XIX asrning oxirlarida geologiya – mineralogiya fanidan tuprokshunoslik fani ajralib chikdi. Bu fanni vujudga kelishida atokli rus olimi Vasiliy Vasilyevich Dokuchayev (1846-1905) ning xizmati kattadir. V.I.Popov (1938) esa yer xakida yadro gipotezasini ishlab chikdi. V.V.Belousov «Geotektonikaning asosiy masalalari» (1948) degan kitobida yerning rivojlanishi xakidagi radiomigrasion gipotezani takdim etdi. Keyingi 10-15 yillarda Uzbekistonda regional geologiya va geotektonika, geofizikani rivojlantirishda bir kancha yosh olimlar chikdi. Sh.D.Davlatov, M.O.Axmadjonov, O.M.Borisov, B.B.Talvirskiy, T.L.Bobojonov va boshkalar shular jumlasidandir. A.Ye.Fersman, V.I.Vernadskiy, A.K.Boldiryov, A.G.Betextin, N.A.Smolyaninov, A.S.Uklonskiylar mineralogiya xakida yirik monografiya va darsliklar yaratdilar. Urta Osiyoda metallogeniya va petrografiyani rivojlantirishda X.M.Abdullayev, I.X.Xamroboyev, I.M.Mirxojiyev, X.N.Boymuxamedov va I.M.Isamuxamedovlar goyat katta ish olib bordtlar. (1, 2, 3, 4.) O‘rta Osiyo gidrogeologiya soxasida N.F.Pogrebov, V.S.Ilin, K.N.Kamenskiy, O.K.Lange, N.I.Tolstixin, N.N.Slavyanov, G.O.Mavlonov, M.S.Xasanov va boshkalar katta ilmiy ish olib bordilar. Ayniksa, injenerlik geologiyasi va seysmologiyani rivojlantirishda akademik G.O.Mavlonovning xizmati katta. Neft konlarini urganishga I.M.Gubkin, Urta Osiyoda O.M.Akramxujdayev kup xissa kushdi. Geolog olimlarimiz mamlakatimizdagi mineral resurslarning zapaslarini anikladilar. Fargona vodiyda neft-gaz konlari, Muruntov, Gazli, Olmalik, Oltintopgan va boshka kup konlar shular jumlasidandir. 1.3.Geologiya fani xozirgi zamon ilgor texnikasi va fani yutuklaridan keng foydalanib, dengiz va okeanlarning geologiyasini va foydali kazilmalarini urganmokda. Yer sharini kosmosdan tekshirish usuli bilan tegishli foydali kazilma konlarini va strukturalarini aniklashda kosmonavtlarning olgan fotosuratlaridan keng foydalanmokda. XX asr fan-texnika asri bulib, yer va planetalarni tekshirish eng tarakkiy etgan davrdir. Kosmik kemalarning planetalararo parvozi, ulardan olingan fotosuratlar yerning geologik tuzilishini urganishni juda xam tezlashtirib yubordi. Yerning geologik tuzilishi kosmik suratlardan aniklanib olinmokda. Xozirda sertamokli sanoatni va kishlok xujaligini geologlarning mashakkatli mexnati tufayli topiladigan mineral xom ashyolarsiz tasavvur kilib bulmaydi. Bizga ma’lum bulgan barcha foydali kazilmalardan olingan metallar: mis, kurgoshin, rux, nikel, volfram, molibden, temir va boshkalar ogir sanoatning asosiy xom ashyosi xisoblanadi. Zargarlikda oltin, kumush, olmosdan tortib to kaxrabogacha; kurilishda esa intruziv jinslardan labrodorit,marmar, granit, yashma; chukindilardan gil, shagallar keng kullaniladi. Samolyot, kema, raketa, mashina-sozlikda xarbiy inshootlar kurilishda va boshka kup soxalarni turli geologiya maxsulotlarisiz tasavvur kilib bulmaydi. Yokilgi soxasida: neft, kumir, yonvchi slanes, gaz, torflar muxim xom ashyodir. Kishlok xujaligini ugit bilan ta’minlashda fosforit, apatitlar va kaliyli tuzlar muxim rol uynaydi. Medisina soxasida xilmaxil dorilar minerallardan olinadi. Inson xayotini shifobaxsh suvlar, tuzlarsiz tasavvur kilib bulmaydi. Xalk xujaligining rivojlanishi uchun yukorida kayd kilingan metallarni, ma’danlarni va kimmatbaxo mineral xamda kurilish xom ashyo bazasini boyitish kerak. U yoki bu mineral xom ashyo yetishmasa, biror sanoat ishdan tuxtaydi. Binobarin sanoat va kishlok xujaligi mineral xom ashyolarning puxta aniklangan zapaslari bilan oldindan ta’minlanishi lozim. Bundan tashkari, xar yili millionlab tonna torf, fosforit, apatit, neft va gaz, bir necha milliard km 3 kurilish materiallari olinadi. Demak, geologiya fani jamiyat tarakkiyotini rivojlantirishda eng zaruriy tabiiy fanlardan bulib kelgan va kelajakda xam shunday bulib kolaveradi. 1.4.Kuyosh sistemasiga Kuyosh va to‘kkizta sayyora: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton va un minglab mayda sayyora, kometa va meteoritlar kiradi. Kuyosh sistemasi murakkab va turli qiyofada bo‘lib, ular xali yaxshi o‘rganilmagan. (1) Kuyosh sistemasi va unga kiruvchi Yer sayyorasining paydo bulishi masalasi kadim zamonlardan beri olimlarni kiziktirib kelgan. Deyarli 100 yil davomida Kant- Laplas gipotezasi xukm surdi. Bunga binoan Kuyosh va uning atrofida aylanuvchi ulkan sayyoralar kizigan changsimon; zarralarning zichlashuvidan xosil bulgan. Koinotda xosil bulgan changsimon tumanliklar UZ uki atrofida aylanib, xarakat tezligini oshirib borgan. Yer sayyorasi avval suyuk kizigan xolda bulsa, keyinchalik soviy boshlagan va uning satxi kattik kobikka aylangan. Keyinchalik astronomiya, matematika va fizika, fanlarining tez rivojlanishi natijasida, Yer sayyorasi va Kuyosh sistemasi xakida kup kimmatli ma’lumotlar tuplandi. Natijada Kant-Laplas gipotezasining asossizligi tasdiklandi. (1) XX asrning 40 yillarida sovet astronom olimi O. Yu. Shmidt (1891—1956) Kuyosh sistemasi sayyoralarini, shu jumladan Yerning paydo bulish gnpotezasini yaratdi. Shunga kura Kuyosh uz xarakati yulida Galaktikaning chang xolatdagi zarralarini kesib utib, uni uzi bilan birga xarakatga keltirgan. Shuning uchun xam sayyoralar kizigan gaz yoki gazsimon moddalardan emas, balki sovuk xoldagi meteor chang, zarralaridan xosil bulgan va Kuyosh atrofida aylana boshlagan. Keyinchalik chang-zarralarining zichlashuvi va kuyuklashuvi sayyoralarning paydo bulishiga sabab bulgan. O. Yu. Shmidtning fikricha Yer dastlab sovuk xolda bulib - xajmi kattalashgap sari uning markaziy kismi kizib borgan. Yer barridagi issiklik radioaktiv elementlarning parchalanishidan xosil bulgan. Yerning ichki kismi plastik xolatga kelib zich moddalar uning markazida, yengillari esa chetki kismlarida joylashgan. O. Yu. Shmidt gipotezasiga kura katlamlanish xozirgi davrgacha davom etmokda. Kupgina olimlar fikricha bu xodisa yer kobiridagi tektonik xarakatlarning asosiy sababchisi xisoblanadi. Olim V. G. Fesenkov Yerning paydo bulishi xakidagi nazariyani yanada rivojlantirdi. Uning gipotezasiga kura yulduzlar va Kuyoshda portlash jarayonlari sodir buladi. Shu jarayonlardan biri Kuyoshning tez kisilishiga va aylanish tezligining oshishiga olib kelgan. Natijada avval Kuyosh massasidan bir bulagi ajralib chikib, keyinchalik u parchalanib ayrim sayyoralarni paydo kilgan. Yer yuzasi meridian yeyining uzunligi ekvatorda kutb doirasidagiga nisbatan kiskaroktir. Meridian yoyining bir gradus uzunligi ekvatorda 110,9 km, Parijda 111,3 km, kutb doirasida esa 111,9 km. Yer kutblarida bir oz kesilgan bulib, kutb uklari uzunligi 12714 km, ekvator buyicha diametri 12756 km, radiusi 6371,221 km ga teng. Demak, yerning sikikligi 42 km ni tashkil etadi. (1, 2.) Keyingi vaktlarda olib borilgan anik ulchash ishlari yerning ellipsoid shakliga yakin ekanligini kursatdi. Agar ekvatorial va kutbiy uklarning uzunligidagi farkning kichik ekanligini xisobga olsak, bunday ellipsoidni sferoid deb atash mumkin. Lekin yer yuzasi bizga ma’lum bulgan biror geometrik shaklga tugri kelmaydi. Ximoloy togidagi Jomolungma (Everest) chukkisining balandligi okean yuzasidan 8848 m, Tinch okeaning eng chukur joyi 11022 m ekanligini va yer yuzasi relyefi uzgarishining kariyb 20 km dan oshikligini xisobga olsak, u uziga xos geoid shaklga ega ekanligini kuramiz. Yer yuzasi 510 mln. km 2 , xajmi 1,083*10 12 km 3 , massasi 5,974*10 27 g, urtacha zichligi 5,52 g/sm 3 ga tengdir. Yer ichki kismining tuzilishini va tarkibini kuzatish yuli bilan aniklab bulmaydi, shuning uchun xam u bilvosita geofizik, seysmologii, gravimetrik va astronomik usullar yordamida aniklanadi. Yer yuzasida tez-tez, uchrab turadigan moddalarning urtacha zichligi 2,7 g/sm 3 , bu esa yerning urtacha zichligidan kamrokdir. Yer shari asosan bir necha konsentrik kobiklardan iborat bulib, uning zichligi sirtidan markazga karab oshib boradi. Bu kobiklar yigindisi geosfera deb ataladi. Geosfera uz navbatida atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosfera deb ataluvchi katlamlardan iborat. Yerning markaeiy kismi yadro deb ataladi. (1, 2.) Download 249.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling