1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

12- mashgulot.
Biyalarning sut maxsuldorligi va uni xisobga olish


Darsning maksadi. Elinning anatomo-fiziologik tuzilishini, sut maxsuldorligini va uni xisobga olish usullarini urganish.
Kerakli jixozlar: mashgulot auditoriyada utkazilib, amaliy mashgulot kitobi, rasmlar, mulyajlar, albomlar, plakatlar xamda jadvallardan foydalaniladi. Biyalarning elin tuzilishi, sut maxsuldorligi va uni xisobga olish usullari urganilib, ish daftariga yozib borialadi.
Dars mazmuni. Biyalarning sut maxsuldorligi uni boki shva asrash darajasiga, zot xususiyatiga, yoshiga, elinining shakliga, individual xussiyatlariga, eksterer va konstitutsiyasiga boglikligini urganish.
Biyaning sut maxsuldorligini oshirishda elinining shakli va sut ishlab chikarish fiziologiyasiga e’tibor berish kerak. Biya elinining anatomo-fiziologik tuzilishi xamda sut ishlab chikarish fiziologiyasi jixatidan boshka chorva mollaridan tubdan fark kiladi. Biyaning elini aylanasi 54-72 sm bulgan ikki palladan iborat. Elin surgichlarining uzunligi 3-5 sm, chukurligi 10-15 sm, surgichlar orasi 3-7,5 sm. sogin biyalar elinining massasi 1,300-3,000 g, sutdan chikkanlarniki esa 300-500 g. Biyalar elini kosasimon, aylanasimon shaklda va echki elin bulib, pallalari bir-biridan biriktiruvchi tukimalar orkali ajraladi. Xar bir pala ikki oldingi va keyingi bulakka bulinadi. Ularning sut yuli xam aloxida-aloxida bulib, bir-biri bilan tutashmaydi. Xar bir bulakda elini xar birida ikkitadan sut ajralish teshigi bulgan ikki surgichdan iborat.
Biya elini sut sisternasi kichik bulishi bilan boshka xayvonlardan fark kiladi. Ularning sut sigimi juda kam. Sisternalardan sut yullari tomon tarmoklanib ketgan. Ana shu sut yullari tarmoklangan sari ularning diametri kichrayib soni ortib boradi. Uning eng ingichka sut yuli tor kanalchalarga uxshash bulib, fakat mikroskop ostidagina kurinadi. Ular alveolalarga, alveolalar esa sut ishlab chikaradigan epitelial tukimalarga borib takaladi.
Biyalar sut sogish sharoitiga yaxshi odatlangan xoldagina kup sut beradi. CHunonchi, sogish paytida atrofda shovkin bulishi, oldida odam turishi, ish tartibining uzgarishi va boshkalar sut kelishini tuxtatib kuyishi mumkin.
Biya elini ulchami buyicha unchalik kata bulmasa xam, lekin sut bezlariga boy bulishi tufayli sigirlar katori sut beradi.
Biyalarda sut sisternalari yaxshi rivojlamaganligi sababli xosil bulgan sut yullarini, mayda kanalchalar va alveolalarni tezda tuldiradi. SHunga kura u erda sut xosil bulish jaraenida ortikcha bosim vujudga keladi, bu uz navbatida, sut xosil bulishinitormozlab kuyadi. Biyalar elinining tuzilishidagi bu xolat otlarni tez-tez sogib turishni takozo etadi.
Odatda sogish jaraeni juda kiska bir-bir yarim minut davom etadi. CHunki sut sisternasi sutdan bushagan, sillik muskullar kiskarishdan tuxtaydi va sutning kup kismi elinda kolib ketadi. Bunday kungilsiz xolatga yul kuymaslik uchun biyalar xar 2-3 soatda sogib turiladi.
Biyalar asosan ikki usulda – kulda eki mashinada sogiladi. Mashinada biyalarni sogish ishni engillashtiradi va mexnat unumdorligini oshiradi. Biyalar DA-3, DA-ZA, DU-2 markali sogish apparatlarida sogiladi. Mashinada sogishda bir soguvchiga 50-60 biya, kulda esa 10-15 biya tugri keladi.
Laktatsiya davrida sut berishiga karab biyalar uch gruppaga bulinadi. Eng kam sut beradigan 700-1,500 l gacha, urtacha sut beradigan -1500-2500 l gacha, kup sut beradigan 2500-3000 l gacha.
Rossiya yilkichilik ilmiy tadkikot institutining tajriba otzavodida sersutlmigi buyicha Ryabina lakabli 7 yashar sovet ogir yuk tortuvchi zot biya oekord kuygan. U 348 kunlik laktatsiya davrida 6173 l sut bergan. SHuningdek 10 yoshli «Lukoshko» lakabli ogir yuk tortuvchi rus zot sogib olingan (26-jadval).
Jadvaldan kurinib turibdiki, biyalar sut berishi dastlabki 3 oyda juda kam mikdorda uzgarar edi.
Agar laktatsiya davrining birinchi oyida sogib olingan sut mikdorini 100 protsent deb olsak, ikkinchi oyligida 95-99 protsentni, uchinchi oyda 90-94 protsentni, turtinchi oyda 85-90, beshinchi oyda 70-80, oltinchi oyda 40-50, ettinchi oyda 30-35, sakkizinchi oyda 5-15 protsentni tashkil kiladi.
Biyalar sut maxsuldorligini oshirish kompleks zootexnik tadbirlarni kullashga boglik. Kimizchilik fermalari uchun biyalar tanlaganda xar 100 kg tirik vazniga nisbatan bergan sut mikdori xisobga olinadi. CHunki, biya kancha kichik bulsa, shuncha ozik birligi kam sarflanadi.
Ogir yuk tortuvchi, kirgiz, kozoki zotlar va ularning duragaylari, jabe tipli kozoki biyalar, boshkird, buryat boshka zotga nisbatan birmuncha sersut xisoblanadi.
Biyalarni anik muddatlarda tez-tez sogib turish kerak. Sogish (sutkasiga) soni laktatsiyaning oyiga, beriladigan ozik mikdoriga va uning tuyimliligiga boglik.

26. Xaar xil zotga mansub biyalarning sut maxsuldorligi.

Zotlar	5 oy laktatsiya davrida urtacha sut sogib olingan	Oylar buyicha						Sutkalik uzgarishi		Tekshiruvchilar
		1	2	3	4	5
YAngi kirgiz	2493	543	522	501	483	444	15-21		M.S.Mironenko
Kirgiz	1927	360	390	441	396	360	10-14		-«-
korabayir	1701	376	394	334	345	252	9-14		M.K.Soxtaev
lokay	1507	375	393	352	245	152	8-13		A.M.Allagujin
Boshkird	1606	386	381	351	280	208	7-14		O.I.Krasnova
Ogir yuk tortuvchi sovet zoti	2424						9-24		M.S.Mironenko
Ogir yuk tortuvchi rus zoti	2407						9-24		-«-
Kozoki duragay	2520						12-25		Z.P.CHerepanov
Buryat	1730								S.B.Jigjitov

Sogilaetgan biyaning semizligi 2 kategoriyadan past bulmasligi kerak. Sogilaetgan biya orik bulsa, berilgan kushimcha ozik avvalo uning organizmini tiklashga sarflanadi. Bugozlik davridan boshlab biyalar kat’iy ratsion asosida oziklanishi kerak. Biyalar sutini iydirish yuli bilan xam oshirish mumkin. CHunki biyaning elini kuprok kulunni emizishga asoslangan.

Iydirish – elinni massaj kildirish usuli bulib, sut ishlab chikaruvchi bezlarni yaxshi rivojlantiradi. Teng vaktlar orasida tez-tez sogib turish sut maxsuldorligini oshirishga yordam beradi.
Biyalarning sut maxsuldorligi ularning yoshiga xam boglik. YOsh biyalar, kattalariga nisbatan kam sut beradi. Fiziologik etilmagan biyalar uruglantirilsa, ular laktatsiyasining birinchi davrida kam sut beradi va ikkinchi yili kisir koladi. Tajribalardan ma’lumki, biyalarning sut maxsuldorligi 16 yoshdan sung juda kamayib ketadi.

Biya sut maxsuldorligini xisoblashning V.P.Dobrinin metodi (1937-39 yillari). U biyalarning sut maxsuldorligini xisoblashda kulunlarni tortish metodini tavsiya kildi. Bunda xar ikki soatda kulunlarni emizishdan oldin va emizishdan keyin tortib, kushilgan ogirlikni esa ichilgan sut deb kabul kilgan. Aniklanishi buyicha tugilgandan sung ikki oylik bulguncha 1 kg semirishi uchun kulunga 10 l ona suti saof buladi, deb xulosa kilgan.
Biyalarning sut maxsuldorligini xisoblashning eng tugri usuli ularni xar 2-3 soat nazorat sogimlar asosida sogish yuli Bilan aniklanadi. Kontrol sogim utkazishda birinchi kuni elinning bir pallasi sogilab, ikkinchi pallasi kulunga emiziladi. Ikkinchi kuni ikkinchi pallasi sogilib, birinchi pallasi emiziladi. Sungra ikala palladan sogib olingan sut mikdori jamlanib, biyaning sutkalik sut maxsuldorligi aniklanadi.
Ikkinchi kontrol sogim kuyidagicha utkaziladi, kulun biyadan ajratilib boglanadi eki maxsus panjara tusik ichiga kamab kuyiladi.