1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

Otlarning tana tuzilishiga tavsif berish, ularni yurgizib
kuzdan kechirish.
Darsning maksadi. Ot tanasi ayrim a’zolarining tuzilishiga xarakteristika berish xamda ularni yurgizib baxolashni urganish.
Kerakli jixozlar: bu mashgulot ukituvchi raxbarligida otxona, ippodrom, ot sporti klublarida utkaziladi. Mashgulotda bir necha xil zotga mansub otlar tanlanadi. Zotli otlar bulmagan takdirda mulyaj, suratlar, plakatlar va ukuv kullanmadan foydalaniladi.
Darsning mazmuni. Otlarni kuzdan kechirishda asosiy e’tibor tananing umumiy tuzilishiga beriladi. Otlarning oyok bosishiga, kadamining uzunligiga, yurish tezligiga baxo berish uchun ularni yurgizib, choptirib kuriladi.
Otning yonidan turib kuzatganda, oyogini past yoki baland kutarishi, kadamini uzok eki yakin tashlashi aniklanadi. Oldindan eki orkasidan turib kuzatganda esa, kadamini keng eki tor tashlashi, oyoklarini tugri eki notugri bosishi kuzatiladi. SHuning uchun otni maxsus maydonchada kuzatish tavsiya etiladi.

Otlarning ekstereriga xarakteristika berish uchun uni maxsus tayyorlangan maydonchada turgan eki xarakatlanaetgan paytida kuzatiladi. Maydonchaning tekis bulishi otning tana kismlarini tugri baxolashda asosiy rol uynaydi (1-jadval).

YUrgizib baxo berishda oldingi va ketingi oyoklarning tugri kuyilganligini otni old va yon tomonidan 5-6 m masofada turib aniklanadi.
Oldingi oeklarning kuyilishi. Otlarning tipiga, kukragining kengligiga karab oldingi oyoklari normal, keng va tor kuyilishi mumkin. Tekis joyda parallel turgan vaktda ikki tuyok urtasida yana bir tuek erkin joylashsa normal kenglikda, ikkita tuek sigsa keng, bir tuek sigmasa, oek kuyishi tor ot deyiladi.
Kiyshik oek –bakaylari va tuek uchlari tashki tomonga chikib turadi. Kiyshik oek kupincha tor kukrakli yurtoki otlarda uchrab, yugurganda oegi bir-biriga urilib, yikilishi mumkin.
CHalish, maymok oek – bakaylari va tuek uchlari ichkariga karab turadi. Bunday nukson kupincha ogir yuk tortuvchi otlarda uchraydi.
Sirkulsimon oek – ikki tuek oraligi kukrakka nisbatan keng bulishi bilan xarakterlanadi. Bunday nukson kuprok yosh toylarda uchraydi.
Otlarda normal kuyilgan oyok tik va bir-biriga parallel joylashadi. Bu xamma tipdagi otlar uchun normal xisoblanadi. Orka oeklarni kuyish ot tanasining, ya’ni sagrisining kengligiga boglik. Normal xolatda orkasidan karaganda orka oeklar parallel va keng kuyilgan bulib, ularning panasida oldingi oeklari kurinmasligi kerak. Ortdan karaganda orka oeklarning kuyilishi X-simon, O-simon va normal buladi. X-simon bulganda sakrash bugimlari bir-biriga yakinlashib tovon va tueklari nisbatan keng kuyiladi.
Otldarning ekstereriga xarakteristika berish.

Tana kismining nomi	Xarakteristika
Bosh	Tez yuradigan va salt miniladigan otlarning boshi kichik, kamgusht va xarakatchan buladi. Ogir yuk tortuvchi odimkash otlarning boshi katta, gushtdor va kam xarakatchan buladi. Rivojlanishiga karab engil, urtacha, kupol; peshona va yuz kismining nisbatiga karab keng peshonali, tor peshonali, burnining shakliga karab tugri, botik va dung burunli bulishi mumkin. Kuzlarning katta-kichikligi xam xamma zotga mansub otlarda bir xil emas. Salt miniladigan otlarning kuzlari katta va chaknab turadi. Aravaga kushiladigan va ogir yuk tortuvchi otlarning kuzlari chukur, kovoklari tushgan buladi.
Ogiz	Tugri bulishi, jaglari bir-birining ustiga anik joylashgan, yukorigi va pastki jag katta bulsa, tishlar bir-birining ustiga tushmaydi.
Kuloklar	Salt miniladigan otlarning kuloklari yupka, tugri, xarakatchan va bir-biriga proporsional buladi. Aravaga kushiladigan va ogir yuk tortuvchi otlarning kuloklari nisbatan kichik va gushtdor buladi.
Pastki jagning orka burchaklari (ganash)	Ganash keng va tor bulishi mumkin. Normal nafas olish uchun uning orasi 8-9 sm bulishi kerak.
Ensa	Ensa keng va uzun buladi. Ensasi kalta otlar tez yugurolmaydi. Tez yuguruvchi otlarning ensasi uzun buladi.
Buyin	Otlarni xarakatlanishida buyin asosiy rol uynaydi. Ot boshini pastga engashtirganda ogirlik oldingi oekka, kutarganda esa ketingi oekka, chapga burganda chap oekka, ungga burganda esa ung oekka tushadi. Kurinishiga karab tugri, okkush buyin; gavdaga nisbatan joylashishiga karab normal, baland va past buyinlar uchraydi. SHuningdek, uzun, urtacha, kalta; yugonligiga karab yugon, normal va ingichka buyinlar farklanadi. Tugri buyin toza (sof konli, salt miniladigan va rus yurtoki otlarida), okkush buyin (lolov yurtoki otlarida) va kichik buyin (maxalliy don va kirgiz otlariga xos 6-rasm).
Karchigay	Odatda, karchigay joylashishiga karab, baland, urta va past; uzunligiga karab esa uzun va kiska buladi. Masalan, tez yuguruvchi yurtoki otlarda karchigay baland va uzun buladi. Karchigayning kiska past bulishi ogir yuk tortuvchi otlarga xosdir.
Orka	Orka karchigay bilan bel urtasida joylashadi. U uzunligi, kengligi, shakli va gushtdorligi bilan baxolanadi. Uzunligi buyicha uzun, urta, kiska, shakli buyicha tugri, zambarsimon (egilgan) va dung buladi. Orkaning keng bulishi maksadga muvofikdir.
Bel	Bel gavdaning orka bilan sagrisini kushuvchi kism bulib xizmat kiladi. U uzun, urtacha va kiska; shakliga karab dung, tekis va botik; eniga karab keng, urtacha va ensiz belli otlar buladi.
Sagri	Sagri uzunligi, kengligi, kiyaligi va shakliga karab baxolanadi. Salt miniladigan otlarning sagrisi uzun, yuk tortuvchi otlarda urtacha, kiska va keng (kengligi buyicha) tugri, zambarsimon, shuningdek orkadan karaganda kurinishiga kura yumalok (tuxumsimon) chodirsimon va tomsimon sagrili otlar buladi.
Kukrak	Xamma tipdagi otlar uchun kukrak kafasining katta bulishi maksadga muvofikdir. Kukrak keng, urta, tor, chukurligi buyicha chukur, urta; chukur bulmagan bulishi mumkin. Tez yuguruvchi otlarning kukragi chukur, ogir yuk tortuvchi otlarda esa kengrok buladi.
Kovurgalar	Aylanasimon, urtacha, yalpok, yolgon kovurga; uzunligi buyicha uzun, urta va kalta buladi.
«Och bikin»	Oxirgi kovurga bilan enbosh suyagining orasidagi masofaga «och bikin» deb aytiladi. U uzunligi buyicha uzun, urta va kalta buladi. Och bikinning xarakatiga karab otlarning nafas olishini bilish mumkin.
Korin	Korin kukrak kafasining pastki kismidan chanok suyagining oldingi kismigacha bulgan masofani tashkil kiladi. Korni katta, urta, tortilgan otlar buladi.
Kurak	Kurak uzun, urta, kalta buladi. Joylashishiga karab tik, kiya, urta kurak uchraydi. Kurak kanchalik uzun va kiya joylashsa shuncha keng buladi. Uzun va kiya joylashgan kurak engil yuguruvchi va yurtoki otlarga xosdir. Ogir yuk tortuvchi otlarning kuragi biroz tikrok.
Elka	Uzun, urta, kalta elkali, eniga kura keng, urta va tor elkali otlar buladi.
Bilakuzuk	Bilakuzuk oeklarning yaxshi egiluvchanligini ta’minlaydi. Rivojlanishi buyicha – yaxshi rivojlangan, konikarli, yomon rivojlangan bilakuzukli otlar buladi.
Kaft	Rivojlanishiga karab yaxshi, urta, yomong rivojlangan kaft uchraydi. Kaft suyakning tor joyi xisoblanadi. U uzunligi buyicha uzun, urta, kalta bulishi mumkin.
Boldir	Boldir kancha uzun bulsa, ot shuncha keng kadam tashlaydi. Rivojlanishi buyicha yaxshi, urta, yomon; kengligi buyicha keng, urta, tor; uzunligi buyicha esa uzun, urta, kalta boldirli otlar buladi.
Sakrovchi bugim	Ushbu bugim muskullari orkali otlar sakrash va yugurish kobiliyatiga ega. U rivojlanishi buyicha yaxshi, urta eki emon deb baxolanishi mumkin.
Bakay	Uzun, urta, kiska va tik bakay buladi. Uzun bakay chopkir otlarga, kalta bakay ogir yuk tortuvchi otlarga xos. Bakayi tik bulgan otlar luki xolda yuradi. Bakayning asosiy vazifasi erda buladigan ta’sirni yumshatishdan iborat.
Tuek	Tuzilishiga karab katta, normal, yassi, tor, stakansimon kiyshik tueklar buladi. Tuekning ostida strelka joylashgan bulib, u tuekni kengaytirib va toraytirib turishda amortizator vazifasini bajaradi. Tuekni usti tekis, yaltirok, oldingi kismi orka kismiga nisbatan balandrok buladi.
Suyaklar	Kupol, urta, nozik va ingichka suyaklar buladi.
Semizlik	1 kategoriya, P kategoriya va standart talabiga javob bermaydigan semizliklarga bulinadi.
Paylar	Paylar yaxshi rivojlangan, urta, yomon, yugonlashgan bulishi mumkin.
Teri	Teri kalin, urta, yupka buladi.
Kokil	Kokil yoli, dumi – kalin, urta kalinlikda, siyrak kokillar uchraydi. Dum ximoya organi bulib, ogir yuk tortuvchi va urmon otlarida uzun va serkil, salt miniluvchi otlarda esa kaltarok buladi.
Konstitutsiya	Otlar asosan kuyidagi konstitutsiyaga bulinadi; kupol, nozik, bush-xom, zich-kuruk, mustaxkam.
Mijoz	Xarakatchan, sustyuvosh, serjaxl mijozli buladi.

Bunday kamchilik otlarning yaxshi xarakatlanishiga tuskinlik kiladi. O-simon kuyilganda sakrash bugimlarining tovoni tashkariga egilgan bulib, 0-ni eslatadi. Bunday tueklar bir-biriga yakinlashib, otning erkin xarakatlanishiga xalal beradi (7-rasm).

Tuekning bunday kuyilishini juda oson kuzatish mumkin. Oeklari kuchsiz bulsa otlar 15 minut yurtib yurgandan keyin oldingi kaft bugimlari titraydi.
Otlarning yumshok erda oksoklanib yurishi kupincha muskullari, bugimlari va paylarida nuksonlar borligidan dalolat beradi. Otlarni urgangan ishlarda ishlatilib, masalan, aravaga kushiladiganlarini aravaga kushgan paytda salt miniladiganlarini esa salt minilgan xolda sinash maksadga muvofikdir.
Otlarni kuzdan kechirishda, ayniksa ularning yurish vaktidagi nafas olishiga aloxida axamiyat berish kerak. Ularning kanday nafas olaetganligi xarakat kilish davridagi va xarakatdan tuxtagandan keyingi tinch davrida nafas olishiga karab xulosa chikarish mumkin.
Otlar uzot muddat davomida yurtib yurganda xansiraydi, xikildok chumichsimon togayning tebranishidan xirillab yutal tutadi. Agar xikildok kul bilan kisib kurilsa, xirillab xushtak tovush chikadi. Nafas olishda xirillash bor-yukligi otni tog tomon yurtib yuritilganda eki tusikdan sakraganda anikrok seziladi.
Tashki kurinishiga karab otlar kanday parvarish kilinaetganligi va asralaetganligi tugrisida xulosa chikariladi. Bunda otlarning semizligi, ularni tana kismining tozaligi, tueklarining xolati, shikastlanish belgilarining bor-yukligi va boshka alomatlariga axamiyat beriladi.
Viloyat, tuman , ulka va respublika kurgazmalarida otlar zotiga, kelib chikishiga, ish kobiliyatiga, maxsuldorligiga, ekstereriga,naslning sifatiga e’tibor berilib, bonitirovka ma’lumotlari xisobga olinadi.
Topshiriklar

1. 
   Ot zavodlari, ippodrom, ot sporti klublari, ukuv tajriba xujaliklariga borib, otlarni xar xil yumshok, kattik, lekin tekis yullardan yurgizib, tueklarini tugri, anik, bir me’erda bosishiga, kadamining uzunligiga, yurish tezligiga baxo bering.
   
2. 
   Otlarni tez yurtirib yurgizing, tuxtagandan sung nafas olishini kuzating,xansirash, xirillash, xushtak tovushi bor-yukligi tugrisida xulosa ezing.
   
3. 
   Mumkin kadar bir xil yoshda bulgan 3 xil zotga mansub otni tanlab oling, ularni tekis maydolchaga chikarib, kuzdan kechiring, tana tuzilishiga xarakteristika bering, olingan natijalarni kursatilgan jadval buyicha kayd kiling. Sungra otlarini kamchilik va nuksonlarini xisobga olgan xolda kaysi maksadlar uchun kanchalik foydalanish maksadga muvofik ekanligi tugrisida xulosa chikaring (2-jadval).
   
4. 
   Salt miniladigan, yurtoki va ogir yuk tortuvchi uch tipga mansub ot zotlarining tana tuzilishi buyicha bir-biridan farkini ezing.
   

2. 
   Ot ekstererining xarakteristikasi
   

Tana kismla rining nomlari	Xarak-teris tika	Zoti	Lakabi	Tusi	yoshi	Ulchamlari, sm
						Karchigay balandligi	Kukrak aylanasi	Kaft aylanasi