1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

9-Mashgulot. Biyalarni kochirish.


Darsning maksadi. Biyalarni kochirish usullarini, jinsiy siklini, sperma olish usulini va sperma sifatiga baxo berishni urganish.
Darsning mazmuni. Mashgulot ukuv-tajriba xujaliklarida, kolxoz va sovxozlarda olib boriladigan ishlab chikarish praktikalari davomida bajariladi. Studentlar biyalarni kochirish va kulunlatish paytlarida bevosita ishtirok etadilar. Ular biyalarni kochirish va kulunlatish planlarini tuzadilar, sperma olish usulini va sperma sifatiga baxo berishni urganadilar. Biyalarni kochirishga tayerlash davrida studentlar mutaxassis raxbarliida biya va aygirlarni kuzdan kechiradilar, biyalarni kochirish eki sun’iy uruglantirishda katnashadilar.

12.Tabiiy ishlab chikarilgan kimizning texnologik jurnali.

Ishlab chikarish vakti	Tartib nomeri	Biya suti					Achitki					Aralashmaning davomiyligi (soat,minut)
		Mikdori (kg)	Kislo-taligi v ºterner	Zichligi v ºA	Eg mik-dori%	Temperaturasi,Sº	Mikdor, kg,	Kislotaligi vºterner	Eg mikdori,%	ºS temperaturasi
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12

Maxsus idishda pishib etilishi			Aralashmaning davomiyligi (Soat,minut)	kuyish
boshlanishi		oxiri		Vakti		Kuyilgandan sung kislotaliligi vº	Kuyilgandan sung ºS da temperaturasi	Xolodilnik kamerasida saklash
				boshlanishi	oxiri			Kuyilgan vakti	Olingan vakti	Saklash davomiyligi
13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23

Tayer maxsulotga xarakteristika								1 t tayer maxsulotga ketgan xom Ashe, kg		Masterning imzosi		Sifatini tasdiklash vakti va nomeri		eslatma
Mikdori (kg)	Kislotaliligi vºA terner	Zichligi vºA	saklanishi	ºS temperaturasi	konstitutsiya	Ta’mi va xidi
24	25	26	27	28	29	30	31		32		33		34

Topshiriklar. 1. YUkorida kursatilgan formalarni tuldirishni urganing.

Kochirish kampaniyasini muvaffakiyatli tashkil etish kup jixatdan aygir va biyalarni mavsumga yaxshi tayerlash kochirish planini tuzishga, kochirish punkti uchun joyni tugri tanlashga, nasldor aygirlar ajratishga, aygir va biyalarni kochirishga puxta tayerlashga boglik.
Kerakli jixozlar: mashgulot uchun (sun’iy kochirishda) sun’iy kin, metall silindr, rezina kamera, sperma kabul kilgich, vagina (studentlarning uzi tayerlaydi) rezina xalka, naycha.
Otlarni kochirish eshi 1-1,5 eshida ot jinsiy jixatdan voyaga etadi, lekin ularni kamida 3 eshga etganda kochirish tavsiya kilinadi.
Jinsiy jixatdan eng kech etiladigan otlar uyur xolda bokilgan maxalliy zot otlari xisoblansa, eng tez etiladigan ogir yuk tortuvchi xamda salt miniluvchi sof konli zotlardir. Odatda jinsiy jixatdan tez etiladigan otlar tez rivojlanadi va barvakt kariydi. Aygirlar esa biyalarga karaganda jinsiy jixatdan kech etiladi, lekin ulardan naslchilik maksadlarida foydalanish muddati biyalarnikiga Karaganda ancha uzokka chuziladi.
YOsh xayvonlarning urchish kobiliyatiga ega bulgan davri jinsiy voyaga etilganlik davri deyiladi. Bu davrda urgochi mollarning tuxum xujayrasi, erkak mollarning esa spermalari etiladi. Jinsiy bezlar gormonlar ishlab chikaradi, ular organizmga ta’sir etib, unda jinsiy voyaga etilganlikning ikkilamchi belgilari va jinsiy reflekslarni kuzgatadi.
Biyalarda jinsiy sikl. Odatda biyada jinsiy sikl yil davomida bir necha marta kuzatiladi. Bitta jinsiy sikl kuyukishga kelishdan tinch xolatga utguncha 21-22 kun davom etadi.
Jinsiy kuzgalish murakkab protsess bulib, bunda markaziy va periferik nerv sistemasi va bir necha sekretsiya bezlari ishtirok etadi. Bu protsess urgochi xayvonlar jinsiy apparatlaridagi uzgarish xodisalari ma’lum vaktlar orasida bir tekis kaytarilib turadi.
Biyalar organizmida kuzgalishning bir stadiyasidan ikkinchi stadiyasiga utishda kompleks fiziologik protsesslar paydo buladi. Bunda jinsiy sikl deyiladi. Jinsiy sikl uch davrga bulinadi:
Kuzgalish, tormozlanish, tenglashish.
Kuzgalish davri. Jinsiy a’zolarda uzgarish borgan sari kuchayadi – follikulalar etiladi. Bachadon va kindagi shilimshik pardalar usadi, barcha jinsiy a’zolar kizaradi, bachadon buyni kanali ochiladi, bachadon bezlari kuplab shilimshik moda ishlab chikaradi. Natijada turtta asosiy refleks, ya’ni umumiy uygonish, shillik okishi, jinsiy moyillik va lvulyasiya yuzaga keladi.
SHillik okishi deyilganda jinsiy yullardan shilimshik moda ajralib chikish protsessii tushuniladi, bu esa jinsiy a’zolar murakkab fiziologik uzgarishlarining belgisi xisoblanadi.
Jinsiy mayl deb, biyaning shunday fiziologik xolatiga aytiladiki, biya uziga aygirni yakinlashtiradi va uning irgishiga xoxishlik bildiradi.
Biya tuxumdon gormonlarining ta’sirida kuyukadi, natijada jinsiy organlar kizaradi. Bachadonning shilimshik pardasida epitelial xujayralar usib etiladi va undagi bez shoxlari rivojlanadi. Bez sekretsiyalari kuchayadi, bachadon buyni kanali ozrok ochiladi.
Kanaldagi sekretor epiteliysining ish faoliyati oshadi, bachadon buyni kanaliga kelib tushgan shilimshik moda suyuladi va u kinga tushadi.
Ovulyasiya. Graf pufakchalaridan tuxum xujayralarining ajralib chikish protsessii ovulyasiya deyiladi.
Tuxum xujayralarining ajralib chikishiga asosan nerv sistemasi Bilan boshkariladigan gipofizning ichki sekretsiyasi sabab buladi. Graf pufakchalari erilgandan sung tuxum xujayralari ajralib chikmaguncha biyalar uruglanmaydi.
Tormozlash davrida erilgan follikulalar urnida sarik tanalarning rivojlanishi, barcha jinsiy a’zolarining kizarishi va baadon bezlarining sunishi jinsiy kuzgalish tuxtashi bilan biyalar aygirlarni uziga yulatmaydi.
Tenglashish davri – yangi follikulalar etilishining boshlanishi, sarik tanalar usib etilishi bilan shimilib ketishi, jinsiy mayl va kuyukishning tuxtalishi bilan xarakterlanadi.
Biyalarni otxonalarda boglab bokishda kochirish 15 fevraldan 15 iyulgacha uyurlarda bokishda 15 apreldan 1 avgustgacha utkaziladi. Lekin bu muddat iklim sharoitlariga karab uzgarishi mumkin.
Yilkichilikda normal kuyukish 5-7 kun davom etadi. Kuyukishning davomiyligi va uning darajasi biyalarda uzgarib turib u biyaning fiziologik xolatiga, sogligiga, eshiga, bokish sharoitiga va asrashga boglikdir.
Biyalarda kuyukishning kuyidagi darajalari fark kilinadi:
- birinchi darajali moyillik – aygir yakishlashganda biya jim turadi, kuyukishning xech kanday alomatlari kuzatilmaydi;
- ikkinchi darajali moyillik – biya aygirni uziga yakinlashtiradi, dumini kutaradi: bunda jinsiy organlarning tashki muskullari kiskaradi;
- uchinchi darajali moyillik – aygir yakinlashganda biya oeklarini keng kuyadi;
- turtinchi darajali moyillik – birinchi va ikkinchi darajali kuyukishga kushimcha ravishda aygir yakinlashganda biya engashadi va irgiganda tuskinlik kilmaydi;
- otboy – biya aygirni uziga yakinlashtirmaydi, kuloklarini dikkaytirib turadi va orka oeklari Bilan tepadi.
Biyalarni sinash va kochirish muddatlari. Xali kulunlamagan xamda esh biyalarni, birinchi marta kochirishga kuyishda, kochirish mavsumi boshlangunga kadar kunora, kulunlaganlarini esa kulunlagandan keyin beshinchi kundan kuyukishigacha xar kuni sinaladi. Biyalarni kochirishga eki sun’iy uruglantirishga tashki belgilari uchinchi va turtinchi daraja kuyukishga etganda kuyiladi, bu xildagi kochirish biyalar tinim xolatiga kelgunga kadar tashki belgilari buyicha xar 24-48 soatda takrorlanib turadi.
Moyillik tuxtagandan keyin 9-10 kuni kochirilgan va sun’iy usulda uruglantirilgan biyalar kayta sinab kuriladi. Bu xildagi sinash biyalarning bugozligi tulik belgilangunga kadar davom ettiriladi. Agar biya kayta kuyukadigan buls odatdagi tartibda kochiriladi.
Yilkichilikda kochirishning kuyidagi usullari eng kup kullaniladi; kulda kochirish, tusik ichida erkin kochirish, uyurda kochirish, sun’iy kochirish.
Kulda kochirish. Bu usul otxonada bokilganda kullaniladi. Kuyukkan biya maxsus epik binoda eki otxonaning tashkarisidagi tekis joyda kochiriladi. Kochirishdan oldin aygirni tepib yubormasligi uchun biyaga xavfsizlik tasmasi kiygiziladi. Aygir irgietgan paytda biyalarni kochirish joyida tinchlikni saklash va begona kishilarni kuymaslik lozim. YAxshisi, kochirish joyining atrofii uralgan bulishi maksadga muvofikdir. Anna tu tartib-koidalarga rioya kilinmasa, aygirlarni shovkinga chalgitib kuyilsa eki uni kurkitib yuborilsa biyani kochirishdagi mayli ykeolishi mumkin.
Kochirish uchun olib kelingan biyaning dum asosi bint bilan urab boglanadi (kochirish paytida aygir jinsiy a’zosini killar zararlashi mumkin). Biya jinsiy organining tashki toza paxtadan foydalinadi, u fakat bita biya jinsiy a’zosigagina ishlatiladi. Agar kulunlagan biya kochirilsa uning emadigan kuluniga aygir tegib ketmasligi va biya kulunini kurib turishi uchun uni onasi oldida ushlab turiladi. Kochirish paytida biyaning dumi enboshiga tortib turiladi.
Biyalar yaxshi uruglanishi uchun old tomonining pastrok bulishiga va boshini kutarib turishiga e’tibor berish kerak. Agar birinchi irgishda jinsiy aloka sodir bulmasa, aygirni 15-20 min etaklab yurgiziladi vat ulik ereksiyadan sung biyaga kayta kuyiladi. Kuyukkan biyalar kochiriladigan kun iva kochirilgandan keyingi kunlarda ogir ishlarda ishlatilmasligi, tez choptirilmaslik lozim. Jinsiy aloka davrida biya tinch turmasa, bu bachadon buynining tulik ochilmaganligidan, kuyukishning boshlanmaganligidan eki uning tugaganidan dalolat beradi. Kochirish ana shu usulda olib borilganda xar bir nasldor aygirga 35-40 bosh biya birkitiladi.
Tusik ichida erkin kochirish. Bunda xillangan biyalarni maxsus devor eki taxta Bilan uralgan gov ichiga kiritiladi va aygir kuyukkak biyalarni uzi ishlab topadi, bir-ikki marta irgigandan keyin ushlab boglanadi. Agar aygir fakat bir biyaga chopaverib kuyukkak boshka biyalarga kapamasa, birinchi kuni kochirilgan biya ikkinchi kuni gov ichiga kiritilmaydi. Bitta aygirning kuniga ikki marta ertalab va kechkurun biyaga kuyib olish mumkin.
Gov ichiga bir yula 15-20 bosh biya kamaladi. Bu usul biyalarni tulik uruglantirish va nasldor aygirlardan tulik foydalanish imkonini beradi. Eng muximi, kochirishda anik xisob-kitob ishlari olib boriladi. Mavsumda bir aygirga 25-35 bosh biya birkitiladi.
Uyurda kochirish. Bu usul bilan bir aygirga 25 biya ajratiladi. Aygir biyalar bilan birga utlab yurishi va ular kishilar erdamisiz shu aygirdan kochadi. Mavsum davomida boshka aygir kuyilmaydi. Agar boshka aygir kushilib kolsa urushib bir-birini yarador kiladi. Zurlik kilgani shu uyurni egallaydi. Bunda kam mexnat sarflanadi, biyalar kuprok kochadi, normal uruglanadi. Bu usul katta yaylovlari bulgan xujaliklarda kuprok kullaniladi.
Naslchilik ishlarini tugri olib borish uchun uyurlarni biyalarning eshiga, zotiga, ekstereriga va klass darajasiga karab tashkil kilish, sperma olinadigan va biyalar uruglanadigan manej taxminan 50 kvadrat m bulib, balandligi 4 m, eruglik maydoni 1:10 bulishi tavsiya etiladi. Manej devorlarini ok moyli buek bilan buyash eki kafel plita bilan koplash tavsiya etiladi. Manejdagi xavo temperaturasi 18ºS dan past bulmasligi kerak.
Sperma olish. Aygirlardan sperma sun’iy kin erdamida olinadi; kin metall silindr, rezina kamera va sperma kabul kilgichdan iborat.
Vaginani tayerlashda yaxshilab yuvilgan va kuritilgan rezina kamera metall silindrga sillik sirtli vagina ichiga kilib kirgiziladi, kamera uchlari silindr chetlariga uraladi, ular rezina xalkalar bilan mustaxkamlanadi. SHu tarzda yigilgan vaginaga naycha 2-2,5 l issik suv shunday kuyiladiki, toki sperma olish paytida vaginadagi temperatura 40-42ºS bulsin.
Biyalarni sun’iy kochirishda aygirlarning spermasi xar gall ularni biyaga kuyish oldindan tekshiriladi.
Sperma sifatini baxolash. Xar bir eyakulyat baxolanadi. Oldin rangi, xidi va xajmi aniklanadi. Spermada yiring, kon va boshka aralashmalarga e’tibor beriladi. Konsentratsiyasiga, xarakatchanligiga va spermaning kanchalik xaetchanligiga karab baxo beriladi. Spermaning xajmi (ml xisobida) darajalarga bulingan silindr eki stakanda, uning konsentratsiyasi standart buyicha, xarakatchanligi kuzda chamalab aniklanadi.
Aygirning normal xolatdagi spermasi kulrangsimon ok tusda, xidsiz buladi. Spermaning urtacha kursatkichi: kuyukligi buyicha sperma kuyuk 1 mln dan 300 mlnta va undan xam zied, urtacha 150-250 mln, siyrak bulganda 150 mln tadan kam sperma buladi, siyrak sperma yaroksiz xisoblanadi. Spermatozoidlarning xarakatini kuzatish uchun sperma 39-40º temperaturada mikroskop ostida (olga intiluvchi aktiv sperma) kuzatiladi. Sperma xajmi darajalangan menzurkada, spermatozoidlarning xarakati esa mikroskopda un balli sistemada aniklanadi.
Spermatozoidlarning xammasi (100%) tugri chizikli – ilgarilanma xarakatga ega bulsa, sperma eng yukori baxo (10 ball) oladi. 9 balli spermatozoidlarning 90% tugri chizikli xarakat kilganda beriladi.
Xarakatchanligiga kura 5 ballgacha baxo olgan spermalar fiziologik jixatdan normal xisoblanadi.
Sun’iy kochirish. Bu usul nisbatan progressiv xisoblanib, bir aygirning urugi bilan juda kup biyani (150-350) uruglantirish mumkin. Aygir bir irgishda 60-120 ml urug tashlaydi. Biyani uruglantirish uchun esa 20-40 ml urug etadi. Demak, aygirning bir irishi davomida bergan urugi Bilan uni suyultirmasdan 3-4 biyani, suyultirilganda 15-20 biyani kochirish mumkin. SHunga kura, bu usul kuyidagi maksadlarda kullanilsa yaxshi samara beradi: nasldor elita klassli aygirlardan maksimal foydalanishda aygirlar sonini normal tutib turishda; xar xil yukumli tanosil kasalliklarning oldini olishda, jinsiy organlari kasallangan takdirda xam ularni uruglantirishda; klassli aygir urugi bilan uzokdagi biyalarni otalantirishda; naslchilik ishlrini tugri olib borishda kata axamiyatga ega.
Biyalarning uruglanish protsessii kochirish kampaniyasining eng muxim faktorlaridan biri. Bu kursatkichning yukori darajada bulishi biyalarning serpushtligiga, aygirlarning jinsiy aktivligiga, shuningdek plan tuzish, kulun olish kampaniyasini tugri tashkil etish mutaxassislarning tashkilotchanligiga boglik.
Biyalarni kochirish maksadida foydalaniladigan naslli aygirlar kamchilik va nuksonlardan xoli bulishi lozim. Kochirish kampaniyasi boshlanishidan bir oy oldin aygir va biyalar zooveterinariya kurigidan utkaziladi. Nasldor va sinovchi aygirlarni kochirish kampaniyasi boshlanishiga 1-1,5 oy vakt kolganda yukori sifatli konsentrat oziklar Bilan bokishga kirishiladi.
Topshiriklar:

1.Otlarning jinsiy va fiziologik balogatga etish muddatlarini aytib bering.

2. Biyalarda jinsiy sikl davri va uning davomiyligini suzlab bering.
3. Biyalarda bugozlik va uning muddatlari kanday kechadi?
4. Otlarning eshiga kura nomlanishini tushuntiring.
5. Biya va aygirlardan (zotlarga kura) necha eshgacha nasl olish mumkin?
6. Biyalarni kochirish aytib bering.
7. Kochirishning turli usullarda xar xil eshdagi naslli aygirlarga biriktirilgan biyalar sonini jadval asosida kursating (13-jadval).
8. Davlat naslchilik kitobi ma’lumotlari buyicha naslchilikda foydalanilgan 6 ta biyadan ularning kochirilgan yillarini, bugozligini, abortlar va ulik tugilish xollarini xisoblab chiking xamda shu biyalar gruppasi uchun xomiladorlik va muvaffakiyatli tugish protsentini toping. Olingan ma’lumotlarni kuyidagi 14-jadvalga ezing.

13. Kochirish usullarini yozish tartibi.

Aygirlarning eshi	Kochirish usullari
	Kul erdamida kochirish	Tusik ichida kochirish	Uyurda kochirish	Sun’iy kochirish

13.