1- mashgulot. Otlarning ekstererini urganish Darsning maksadi

Kochirish va bola olish ma’lumotlarini yozish tartibi.

Biyalar-ning lakabi	Necha mar-ta kochi-rilgan	Bugoz	Olingan kulun soni	CHala tugilgan-lar soni	Ulik tugilgan-lar soni	Kisir kolgan-lar soni	Uruglanish protsessii
1
2
3
4
5
6
Jami

10 – mashgulot. Otlarning gusht va kushimcha maxsulotlarini urganish.
Darsning maksadi. Otlarning semizligini, semizlik kategoriyasini, suyim vaznini, gusht chikimini, nimtalarini sortlarga bulib chopilishi va ulardan olinadigan kushimcha maxsulotlarni urganishdan iborat.
Kerakli jixozlar: mashgulot auditoriyada utkaziladigan bulsa mulyajlardan, amaliy mashgulot kitobidan, suratlar va jadvallardan foydalanib urganiladi, shuningdek gusht kombinatida va mol suyiladigan punktlarda xam utkazilishi mumkin.
Darsning mazmuni. Studentlar dars vaktida otlarni gusht kombinatiga junatish tartibini urganadilar. Ular ikki gruppaga bulinib, bir necha toy va katta otlarni ajratib semizligi buyicha kategoriyasini aniklaydilar. Suyish tartibi, suyim vaznini, gusht chikimi, nimtalarni sortlarga bulib chopish, shuningdek otlardan olinadigan teri, oshkozon shirasi, biya koni, kon zardobi, vaksina, ot kili va gung chikindilari bilan tanishadilar.
Otlarning korin bushligida, kovurgalar orasida, muskul tukimalarida, teri ostida, ichki organlarida va tukimalari orasiga eg tuplanishi mikdoriga semizlik darajasi deb aytiladi (18-jadval).
Otlarning semizligi buyicha belgilangan SSSR davlat standartiga (GOST 20079-74) ga muvofik, gushtning mayinligi- shiradorlii, egdorlik darajasi, dagal tolaligi va davlat xarid narxlarini xisobga olib, ot gushti yoshiga kara buch gruppaga bulinadi.
1-gruppa – kulun gushti (yoshi 1 yoshgacha bulgan kulunlar shu davrda tirik vazni 120 kg dan kam bulmasligi kerak).
2-gruppa toy gushti (1-3 yoshgacha bulgan toylar).
3-gruppa 3 yoshdan kata bulgan otlarning gushti kata otlar gruppasiga kiradi.
SHunday kilib otning semizlik darajasi uning tashki kurinishiga, tana ayrim kismlarini ushlab kurib, suyilgandan sung ichki organlari olingandan keyin kolgan nimtasi shu otning suyishdan oldingi tirik vazniga solishtirib aniklanadi.
Semizligi buyicha belgilangan standartga muvofik ot gushti kategoriyalarga bulinadi: birinchi va ikkinchi kategoriyaga esa fakat kulun gushti kiradi.
Otlarni suymasdan turib suyim vazni va gusht chikimini aniklash kiyin. SHuning uchun xozirgi vaktda kupgina gusht kombinatlarida otlarning semizligi ularni suygandan sung gusht chikimiga va uning kategoriya kursatgichlariga karab aniklanadi. Suyim vazni va gusht chikimi otlarning gusht maxsuldorligi uchun eng muxim kursatkichlardan biri xisoblanadi. Mol suyilgan nimtalar, ichki eg vat eri kuzdan kechirilib baxolanadi sung tarozida tortilib, suyim vazni va gusht chikimi aniklanadi. Ot suyilgandan sung kallasi, terisi, oldingi oegining bilakuzuk bugimi, keyingi oegining sakrash bugimigacha, ichki organlari va ichki egi olib tashlanadi, kolgan ikala sof nimtaning vazni suyim vazni deyiladi.
Gusht chikimini xisoblash uchun otni suyishdan oldin 24 soat och koldirib, tarozida tortib, tirik vazni aniklanadi, suyilgandan sung nimtalar vazni ulchab suyishdan oldingi tirik vazniga nisbatining protsent xisobidagi ifodalanishi topiladi (19-jadval).gusht chikimi semizlik darajasiga, ot zotiga, oziklantirishga, yo yoshiga, jinsia va boshka xususiyatlarga boglik.
Ot suyilgandan sung gusht mikdori va sifati aniklanadi. Gusht mikdori otning kata-kichikligi, zoti, yoshi, yaylov eki kulda bokilganligi, burdokiga bokilganda eyilgan ozikning mikdori va uning tuyililigi va nixoyat, semizlik darajasiga boglikdir.

18. Suyishga muljallangan semizlik kategoriyasini aniklash.

Semizlik kategoriyasi	Semizlik darajasi
	Katta otlar	Toylar	Kulunlar
Birinchi kategoriya	Tanasi bochkasimon, muskul tukimalari yaxshi rivojlangan, kukrak kuraklari, beli, sagrisi, soni yaxshi tulishgan, orka va bel umurtkalarining utkir usimtalari burtib turmaydi. Kovurgalari uzokdan sezilmaydi, paypaslaganda salgina bilinadi. YOg tuplami ushlaganda yaxshi bilinadi va dum atrofiga eg tuplanadi	Tanasi bochkasimon, muskul tukimalari yaxshi rivojlangan orka va bel umurtkalarining usimtalari burtib turmaydi. Utirgich dumboklar yonboshlari biroz bilinadi. Buyin yolini ushlab kurganda elastik ya’ni kayishkok buladi.	Tanasi bochkasimln eki biroz burchaksimon muskul tukimalari yaxshi rivojlangan, ba’zan urtacha elka kurak buginlari kurak kirralari orka va bel umurtkalarining utkir usimtalari, utirgich dumboklari va yonboshlari biroz burtib turadi. Kovurgalari karalganda ozrok bilinadi. Buyin –yolining teri ostida yog kam tuplanadi.
Ikkinchi kategoriya	Tanasining shakli biroz burchaksimon, muskul tukimalari urtacha rivojlangan kukragi, kuraklari, orkasi, sagrisi va soni urtacha tulishgan, orka va bel umurtkalari-ning utkir usimta-lari biroz burtib turadi. Kovurgalari karaganda bilinadi, ushlab kurganda oraligiga kul kirmaydi. Buyin. YOli ushlab kurilganda yog kam tuplangan buladi	Tanasining shakli burchaksimon muskul tukimalari urtacha rivojlangan orka, bel umurtkalari-ning elka kurak buginlari yonbosh va utirgich dumboklari biroz burtib chikib turadi. Kovurgalari bila-nadi kul bilan ushlab kurilganda kovurgaplar orali-giga kul kirmaydi. Buyin yoli ushlab kurilganda kam yog tuplanganligi ma’lum buladi.

Gushtning sifati esa gushtning eyiladigan (gusht va egi) va eyilmaydigan kismi (suyak va paylari) ning bir-biriga protsent xisobidagi nisbati va uziga xos yog katlamlari, uning kaloriyasiga va otning yoshiga, ozikning turiga boglikdir.
Usish kursatkichi bu kunlik usishdir. YOsh otlar katta otlarga nisbatan tez usadi, ya’ni organizm ozikni yaxshi xazm kiladi. YAxshi sharoit va sifatli ozik bulsa 6 oylik kulunlar kuniga 2 kg gacha usishi mumkin.
Ot gushtini sortlarga ajratishning yagona davlat standarti yuk. Buning uchun ittifokdosh respublikalarning gusht sanoatida kabul kilingan texnik kursatmalardan foydalinadi.
Ot gushti nimtalarini Sankt-Peterburg, Kozok, Rossiya chorvachilik ilmiy tadkikot instituti, Semipalatinsk, Kozogiston savdo sistemasi, VNIIK variantida chopish sxemasidan foydalanish mumkin.
Kozogiston savdo sistemasida ot nimtalari 9 bulakka bulinadi. Kazisi, yoli aloxida ajratiladi va sortlarga bulinmaydi.
Birinchi sortga – nimtaning orka va bel, orka son kismlari kiradi. Orka bel kismi oldingi tomondan oltinchi va ettinchi kovurga oraligidan, orka tomondan 17-18 kovurga oraligidan uchdan bir kismi uzunligida kundalangiga chopiladi. Orka son kismi oldingi tomondan 17 va 18 kovurga oraligidan, orka tomondan esa tizza bugimidan ajratiladi.
Ikkinchi sortga – kurak kismi va son osti kiradi. Kurak kismi oldingi tomondan 2-3 buyin umurtkasi oraligidan, orka tomondan 6 va 7 kovurga oraligidan ajratiladi. SHuningdek kurak kismi pastki tomondan bilak suyagining urtasidan, son osti kismi yukoridan tizza bugimi pastdan, boldir suyagining urtasidan chopiladi.
Uchinchi sortga – bugizlok, tirsak, bilan koldigi (rulka) va boldir koldigi (golyashka) kiradi. Bugizlok kismiga birinchi (atlant), ikkinchi (epistrofiya) buyin umurtkalari kiradi.
Tirsak va bilak koldigi oldingi tomondan tirsak va bilak suyaklarining urtasi, ya’ni tirsak va bilak suyaklarining pastki yarmi va bilakuzuk bugimlari kiradi.

19. Xar xil zotga mansub birinchi kategoriya semizlikda bulgan

otlarning tirik vazni va suyim chikimi.

Zotlar	Suyishdan oldingi tirik vazni, kg	Suyim chikimi, %
YAylov sharoitida
Jabe tipidagi	430-480	52-58
Kushum	490-540	52-56
YAkut	400-450	50-55
YAngi kirgiz	470-510	50-54
korabayir	360-419	54-56

Boldir koldigi – boldir suyagining kundalangiga 2 sm yukori Axilla payidan ajratiladi. Keyingi – boldir suyagining pastki yarm iva sakrash bugimining suyagi kiradi.

Kazi – kazini ajratish chegarasi kuyidagicha:
a). Oldingi tomondan 6 va 7 kovurga oraligidan;
b). Orka tomondan 17 va 18 kovurga oraligidan ajratiladi;
v). YUkori esa kovurga uzunligining uchdan ikki kismi uzunligida kundalangiga chopiladi. Kazisiga 11 ta juft kovurga kiradi.
YOl – buyinning yog toj kismi xisoblanib, yog kismiga 15 % yogsiz gushti kushilgan xolda kesib olinadi.
1 kategoriya semizlikdagi kata yoshdai ot gushtini sortlar buyicha, (kozogiston savdo sistemasi tavsiyasiga kura) ot nimtasi sortlarga, sortlar bulaklarga bulinib, xar bir bulak muskul kismi yog, suyak va paylarga ajratilib, nimta vazniga nisbatan kilogramm va protsentga aniklanib urganiladi (20-jadval).
20. Baxor-yozgi mavsumda yaylovda bokilgan katta yoshdagi korabayir