1 -mavzu: Kirish. Tarixshunoslik fani va uning vazifasi. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixini o‘rganilishi O‘zbekistonda o‘rta asrlar tarixining o‘rganilishi. Amir Temur va temuriylar davri tarixshunosligi Reja

Yana bir misol. Ulug‘bek madrasasida uchta minora borligini hozir hamma biladi (aslida 
to‘rtta bo‘lishi kerak edi). Faqat Sovet hokimiyati yillariga kelibgina ular vayron bo‘lishdan va 
yo‘qolib ketishdan saqlab qolindi. Ana shu minoralardan biri, aniqrog‘i Toshkent tarafdan hozirgi 
Registon ko‘chasiga kiraverishda o‘ng tomondagisi (madrasaning shimoliy ravog‘i) ham 
Kaufmanning buyrug‘iga ko‘ra Samarqand aholisini vahimaga solish hamda isyonni bostirish 
(madrasada isyonchilar markazi joylashgan edi) uchun zambarak o‘qi bilan vayron qilingan. Bu 
qo‘zg‘olon aprel oyida amir Muzaffarga qarshi ko‘tarilgan bo‘lib, keyinchalik rus chorizmiga 
nisbatan davom ettirilgan edi. Temur va temuriylar tomonidan yaratilgan yodgorliklarning juda oz 
qismigina bizgacha etib kelgan. Aksariyati yillar davomida o‘z-o‘zidan emirilib borgan, ayrimlari 
esa hatto sovet hokimiyati yillarida ham kuch bilan yo‘q qilingan. Xullas, ularning ko‘p qismi 
vayronalarga aylangan bo‘lsada, bu xarobalarda o‘sha davrlar salobati, o‘tmish ijodkorlari, 
binokor ustalarining o‘y-fikrlari va ishlari aks etib qolgan.
XIV—XVI asr tarixchilari, shoirlari va faylasuflari keltirgan ma’lumotlardan, diplomatik 
yozishmalar hamda O’rta Osiyoda bo‘lgan xorijiy elchilarning kundaliklaridan, rasmiy hujjat va 
arxeologik topilmalardan o‘sha davrning ishlab chiqarish, fan va madaniyat darajasini belgilab 
olish mumkin
1
. Chunonchi, Fazlulloh ibn Ro‘zbexon o‘zining «Mehmonnomai Buxoro» asarida ip 
gazlama, shoyi gazlamalar ishlab chiqarishning gullab-yashnaganligi haqida, Samarqand 
to‘quvchilarining beqasam, chit, parcha, baxmal va hokazolar bo‘yicha kichik ixtisoslarga 
bo‘linganliklari haqida ma’lumot beradi.
Taniqli muarrix Zayniddin Vosifiy XV asr oxiridagi voqealarni bayon qilayotib, 
Abdurahmon Jomiy Samarqand gazla-malarini behad xush ko‘rgan va liboslarini ham faqat shu 
gazlamalardan tiktirganligini eslab o‘tadi. Jomiy kamtarona va sodda kiyinsa ham yil bo‘yi 
o‘zining odatdagi xarjlariga 100 ming dinor sarflardi, deb yozadi uning biografi Abulvosiy. 
Asarda bunday dalillar juda ko‘p. Yozma hujjatlar hamda arxiv manbalaridan faqat bu hunar va 
sohalarning gullab-yashnagani haqidagina emas, balki usta hunarmandlar va quruvchilar, mu-
handislar va me’morlarning ismlarini ham bilib olish mumkin. Masalan, Davlat Ermitajining 
madaniyat va san’at tarixi kolleksiyasida 1989 yilgacha ulkan doshqozon va Temur nomi bilan 
bitilgan shamdon bor edi. Temurning hadyasi ulkan doshqozon Turkiston shahriga qaytarilib, 
O’rta Osiyo va Qozog‘istondagi ulkan me’morchilik kompleksi — Temur amri bilan bunyod 
etilgan, o‘rta asrlarning buyuk shoiri va mutafakkiri Xo‘ja Ahmad Yassaviy maqbarasining asosiy 
xonasidagi gumbaz ostiga o‘rnatildi. Oshkoralik sharofati ila ko‘p yillar mobaynida Leningrad 
Ermitajida saqlangan doshqozon — Temurning tortig‘i o‘zining tari-xiy o‘rniga qaytdi.

---

Ikki tonnali to‘y qozoni olti asrcha burun «etti xosiyatli metall quymasidan ishlangan, turli 
shakllar va Qur’ondan olingan arabcha so‘zlar bilan behad nafis bezatilgan, to‘y qozo-nining 
yuqori diametri ikki yarim metrni tashkil etadi. Unda bir yo‘la 1000 oshxo‘rga etarli palov 
damlash mumkin»
2
.
Shamdon ham juda muhim tarixiy dalil hisoblanadi. Uning tagligida usta Izzatiddin ibn 
Tojiddin Isfaxoniy (1387 yil) ismi bitilgan. Muarrix Ibn Arabshoh va ispan elchisi Ryui Gonzales 
de Klavixo qayd etib o‘tishgan. Go‘ri Amirga o‘rnatilgan qandillar ham Samarqand ustalarining 
asaridir.
Vosifiy Samarqandning ko‘plab ziyoli kishilari qatorida Mavlono Muhammad shishasoz, 
Hasan sangtaroshlarni ham sanab o‘tadi. XV asr hujjatlarida hunar bilan bog‘liq bozor va ma-
hallalar nomi uchrab turadi: Sangtaroshon, So‘zangaron, Taqi Zargaron va hokazo.
Temur hokimiyati davrida o‘zga o‘lkalardan keltirilgan ustalar hisobiga Samarqand 
hunarmandlari safi ko‘paydi. Temur o‘zi zabt etgan shaharlardan mahalliy ustalarni olib ketar va 
ularni Movarounnahr kentlariga, asosan Samarqandga joylashtirardi. Temurning buyrug‘iga ko‘ra, 
hunarmandlar va ustalar bilan bir qatorda Samarqandga qurilish materiallari va ashyolari, hatto 
saroylar va qasrlardan buzib olingan qurilish material-lari jo‘natilardi. Bular qatoriga yana bir 
«Zafarnoma» muallifi Nizomiddin Shomiy (1371 yilgi muvaffaqiyatsiz davlat to‘ntarishidan 
so‘ng Temur davlati hududidan quvilgan) yozishicha, 1401 yil Ozarbayjondan tashib ketilgan oq 
Marmar saroy ham kiradi.
Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, Temur Samarqandga hunarmandchilik, me’morlik, 
fan va boshqa sohalarda foydasi tegishi mumkin bo‘lgan barchani olib kelaverishni buyurgan. «U 
turli kasbdagi hunarmandlarni yig‘ishga urindi», deb yozgan edi Klavixo. A. Yu. 
Yakubovskiyning ma’lumotiga ko‘ra, Samarqand-ning ishlab chiqarish qudratini oshirmoq 
maqsadida Temur bu erga Oltin Urda, Xuroson, Ozarbayjon, Armaniston, Fors, Meso-potamiya va 
boshqa viloyatlardan majburiy ravishda hunarmandlarni ko‘chiradi. Tarixchilar XV asrda 
Samarqand aholisi etnik jihatdan rangbarangligini ta’kidlashgan.
Hunarmandlar Movarounnahr shaharlari aholisining shoirlari, qo‘shiqchilari, musiqachilari, 
tarixchilari jam bo‘lgan mada-niy qatlamiga kiradilar. Ular safida Samarqandning XV— XVI 
asrlardagi mutafakkirlari — sovun qaynatuvchilar guruhi boshlig‘i shoir Javhariy, bichiqchi 
Mavlono Xavofiy, tikuvchi-hunarmand Mavlono Mir Arg‘un Homado‘z, Mavlono Qobuliy 
Gazfurush (kalava sotuvchi), Mavlono Tolo’i Kamardo‘z (kamar tikuvchi), Bisotiy Samarqandiy 
(gilam to‘quvchi usta) va boshqalar bor edi.
Temur harbiy yurishlar chog‘ida jamg‘argan boyligining katta qismini o‘z poytaxti 
Samarqandni bezashga, yangi yo‘llar va savdo rastalari qurishga sarfladi. Ibn Arabshohning 
guvohlik beri-shicha, Temur «dunyo savdogarlar sharofati bilan royishdir» deb hisoblaydi va 
nafaqat ichki, balki tashqi savdoni ham rivoj-lantirishga urinadi: bunda u faqat Yaqin va O’rta 
Sharq mamlakatlari emas, boshqa ko‘plab mamlakatlar, jumladan Ispaniya, Fransiya, Angliya 
bilan savdo aloqalarini yaxshiladi. Bu o‘rinda Samarqandning G‘arbiy Ovrupo mamlakatlari bilan 
tashqi savdo aloqalariga tarixiyjo‘g‘rofiy jihatdan baho berish kerak.
XIV—XV asrlar chegarasida Temur shaxsi zamondoshlarining e’tiborini jalb qilibgina 
qolmasdan, balki Temurning diplomat sifatidagi faoliyati ham mutaxassislar nazariga tushdi. 
Tarixchilar Temurning G‘arbiy Ovrupo davlatlari rahbarlari bi-lan qilgan yozishmalari haqida 
salmoqli dalillarga egadir. Bizda Temurning hayoti va faoliyati haqida batafsil gapirishga va 
yozishga imkoniyat tug‘ildi.
Tarixshunoslik bu borada etarli ma’lumotlarga ega. Ammo Temur davlatining Sharq va 
G‘arb mam-lakatlari bilan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy o‘zaro aloqalari tarixchilarimiz 

---

tomonidan kam o‘rganilgan. Bu hol ayniqsa XV asrning boshi, Temurning Usmoniylar davlatiga 
qar-shi G‘arbga yurishi, ya’ni «etti yillik» urushiga (1399—1404) te-gishlidir.
XIV asr oxirida Turkiyaning harbiy qudrati osha bordi. 1389 yildan boshlab Turkiya Bolqon 
yarim oroli va Ovrupo xalqlariga nisbatan bosqinchilik yurishlarini boshladi. U Serbiya, 
Bolgariyani bosib oldi. Vengriya (Majoristonga) tahdid qila boshladi. Sulton Urhon va Yildirim 
Boyazid 1396 yili G‘arbiy Ovrupo ritsarlari ustidan g‘alaba qozonib, endi Konstantinopol 
(Stambul)ni olishga jon-jahdi bilan tayyorlanardi. Shuning uchun Vizantiya imperatori Manuil va 
uning noibi Ioann Paleolog yordam so‘rab, Ovrupo saroylarini aylanib chiqdi. Xalqaro miqyosda 
bu davr Ovrupo uchun eng murakkab davr edi.
Ba’zi mamlakatlar turklar bilan sulh tuzib o‘zlarini xavfdan qutqarmoqchi bo‘lardilar. 
Boshqalari Rim otasi boshchiligida ittifoq tuzib, g‘ayridinlarga qarshi kurashmoqchi edilar. Lekin 
tezda sharoit o‘zgarib qoldi. Kichik Osiyoda ikki hukmdor — Temur va Boyazid to‘qnashishdi. 
Xalqaro vaziyat Temur foydasiga edi. Boyazid tomonidan mahv etilgan kichikosiyolik amirlar 
Temur saroyida panoh topishgan va unga xizmat qilar, Boyazidning engilishini tilar edilar. 
G‘arbning nasroniy davlatlari: Vizantiya regenti (monarx o‘rniga vaqtinchalik hukmdor) va 
Genuya hukm-dori Galat, Fransiya qiroli Karl VI, Sultoniya shahrining (Shimoliy Eron) katolik 
doiylari — missionerlari Temurdan ko‘mak so‘rashdi. Temur esa o‘z navbatida Venetsiya va 
Stambul — Konstantinopolning dengiz kuchlarini Usmoniylar davlatiga qarshi ishlatishdan 
manfaatdor edi.
Imperator Manuilning Stambul — Konstantinopoldagi noibi Ioann Paleolog Temurdan 
yuqoridagi taklif bitilgan maktub oldi. Konstantinopoldan Venetsiyaga keltirilgan bu xat bizgacha 
asl nusxasida emas, Italiya tarixchisi Marino Sanudo (XV— XVI asrlar) tomonidan birmuncha 
buzib qilingan tarjima holida etib kelgan. Tarixchi Temur xatining tarjimasini o‘zining «Venetsiya 
hukmdorlari hayoti» kitobiga kiritgan. Bu nodir huj-jatning ruscha tarjimasi ilk bor taniqli 
Sharqshunos olim SamDU professori I. I. Umnyakov tomonidan amalga oshirilgan.
Matnning to‘la tarjimasini u 1969 yili «Samarqand tarixi» kitobining I jildida e’lon
qilgan.
Mavjud hujjatlardan Temurning diplomatik qobiliyati xususida fikr yuritish mumkin. 
Qo‘shinlari Kichik Osiyoda bo‘lgan chog‘i Temur turk sultoni Boyazid elchixonasi vakillari bilan 
muloqotdan kifoyalanmasdan, bir vaqtning o‘zida Fransiya qiroli Karl VI (1380—1422) va ingliz 
qiroli Genrix IV Lankaster (1,399—1413) bilan Boyazidga qarshi ittifoq tuzish rejasini amalga 
oshira bordi. Temurning Ovrupo mamlakatlari hukmdor-lari ila olib borgan yozishmalaridan 
ularning qudratli Usmonli imperiyasiga qarshi kurash borasida niyatlari bir joydan chiq-qanligi 
ko‘rinib turibdi.
Temur va Karl VI yozishmalari bilan birinchi bo‘lib XIX asr boshlarida taniqli Sharqshunos 
fransuz Silvestr de Sasi shug‘ullandi. Undan so‘ng 100 yil davomida bu mavzuda maxsus 
tadqiqotlar paydo bo‘lmadi.
1928 yili Bombayda Eron Sharqshunosi Mirza Muhammadxon Qazviniyning maqolalar 
to‘plami nashr etildi, unda bir maqola yuqoridagi maktubga bag‘ishlangan bo‘lib, forsiy-dariy 
tiliga tarjimasi ham keltirilgan edi.
Maktubning o‘rtasida va oxirida Temurning kichik muhri qo‘yilganligi uning haqiqiyligiga 
shubha tug‘dirmaydi.
Parij Milliy kutubxonasida Temurning Karl VI ga yozgan bizga lotincha tarjimada etib 
kelgan ikkinchi xati saqlanadi. Bu xatda ham xuddi birinchisiga o‘xshab, 1402 yil 1 avgust sanasi 
bitilgan. Unda Temurning Anqara jangidan so‘ng Boyazid ustidan g‘alaba qozongani haqida 
yoziladi. Ikkinchi maktubning asl nus-xasi mavjudligi haqida Fransiya arxivlarida ma’lumotlar 

---

yo‘q. Xat avvalida quyidagi mazmunda bitik bor: «Bul maktub ulug‘ hukmdor Temurbekning 
farang qiroliga yo‘llagan maktubining forsiydan lotin tiliga o‘girilgan nusxasidir».
I. I. Umnyakovning fikricha, shunday bo‘lishi ham mumkinki, bu maktubning forscha matni 
umuman bo‘lmagan. Maktub Temur nomidan lotin tilida arxiepiskop Ioann tomonidan yozilgan va 
Fransiyaga 1403 yili keltirilgan bo‘lishi mumkin. Forsiydan lotin tiliga o‘girishga esa 1403 yil 
may oyida Temur elchisining Ioann elchixonasi safida Parijga kelgani asos bo‘lgan. Ma’lumki, u 
bu erda tantanali ravishda quyidagilarni ma’lum qilgan: 1) Temurning Turkiya ustidan qozongan 
g‘alabasi haqida xush-xabar, Boyazidning hibsga olingani, u asir olgan nasroniylarning Temur 
tarafidan ozod etilgani va Temurning barcha nasroniylarga ozodlik berishni mo‘ljallayotgani; 2) 
Fransiya qirolligining ulug‘vorligini ko‘rmoq va Temur hokimiyatining shavkati haqida so‘zlab 
bermoq.
«Faranglarning nomai o’moli» ma’lumotlarida yozilishicha, elchi tubandagilarni bayon 
qilgan: Birinchidan, ikkala mamlakat savdogarlari uchun ham erkin savdo ishlarini yuritish 
foydali-dir (Temurning «Dunyo savdogarlar sharofati bilan royishdir» degan bosh aqidasini 
eslaylik); ikkinchidan, qirol va gersoglar rozi bo‘lishsa, erkin savdoni maxsus shartnoma yoki 
bitim bilan tasdiqlash mumkin. Shu xronikada yozilishicha, katolik pastor ko‘plarga Temur 
hayotining o‘ziga xos tomonlarini va o‘zi Temur haqida fransuz tilida asar bitganini gapirib 
bergan. Shu tariqa Ovrupoda Temur haqida xotiralar paydo bo‘lgan.
Sovet tarixchilari bugungi kunda farang qiroli Karl VI ning Temurga maktubi tarjimasi bilan 
tanishdirlar;
Maktub shunisi bilan qimmatliki, Qarl VI ning Temurga bit-gan xati bizgacha saqlanib 
qolgan yagona hujjatdir, ularning bundan avvalgi yozishmalari bizga etib kelmagan, bu matnning 
nusxasi esa Parij Milliy kutubxonasida saqlanadi. Karl VI ning amir Temurga Anqarada 
Turkiyani mag‘lub etgani uchun minnatdorchilik bildirishiga ko‘p asoslari bor edi.
Temurning ikki xati 1 avgust 1402 yil va 15 iyun 1403 yil sanalariga ega. 
Sharqshunoslarning fikricha, Angliya bilan Sharq aloqalari juda kam o‘rganilgan, chunki inglizlar 
o‘rta asrlarda Sharqni o‘rganishda qatnashmadilar, agar ingliz ritsari Jon Mandevilning 1332—
1372 yillar qilgan fantastik xabarlarini e’tiborga olmasak, Temur davridagina inglizlar uning 
davlati bilan diplomatik aloqalar o‘rnatishga dastlabki muvaffaqiyatsiz qadamini qo‘yadi. Shuni 
ham qayd etib o‘tish joizki, Angliya va Fransiya o‘rtasidagi 1396 yilgi (yoki 1386 y.) omonat sulh 
1404 yili yana buzildi va ular o‘rtasida yana harbiy harakatlar bosh-landi. Shuning uchun Angliya 
singari, Fransiya ham Temur va Temurzodalar kuchi va qudratidan o‘z manfaatlari yo‘lida 
foydala-nishga urindilar.
Vatikan vakili — Sultoniya arxiepiskopi Ioann Angliyaning Mironshoh (Temurning o‘g‘li, 
ulkan Temur davlatining G‘arbiy viloyatlari hukmdori) bilan yaqinlashuviga faol ko‘maklashdi. 
Sobiq Xulagu xonligi yoki mo‘g‘ullar davlati — Bag‘dod va Eron, Kavkazorti, Tabriz va 
Sultoniyani o‘ziga qamrab olgan edi. Temurning tirik qolgan farzandlarining to‘ng‘ichi sifatida 
Mironshoh G‘arb hukmdorlarining diqqat markazida bo‘ldi, u «katolik e’tiqodi homiysi» degan 
nom oldi va ochiqdan-ochiq G‘arb bilan yaqinlashishga urina boshladi. U nasroniy savdogarlari va 
doiylari — missionerlariga yaxshi ko‘z bilan qaradi va Angliya-qiroli Genrix IV bilan shartnoma 
tuzishga tayyorligini bildirdi. Bu haqda Genrix IV ning Mironshohga javob maktubidan bilib olsa 
bo‘ladi. Parijdagi Milliy kutubxonada Mironshoh nomidan lotin tilida bitilgan hujjat saqlangan. 
Xujjatni tahlil etgan pro-fessor I. I. Umnyakov quyidagi xulosalarni chaqiradi:
1. Forsiydan lotin tiliga o‘girishda arxiepiskop Ioann muharrirlik qilgan, shuning uchun 
maktubning asl nusxasi uning arxivida saqlangan bo‘lishi mumkin. Shunday bo‘lishi ham 

---

mumkinki, Ioann tarjimon sifatida xatga o‘z o‘zgartirishlari va to‘ldirishlarini kiritgan bo‘lishi 
mumkin.
2. Sana masalasi bahsli bo‘lib qolmoqda. Maktub Ioange fikricha, 1403 yil 22 may—21 
iyun o‘rtasida: Silvestr de Sasi fikricha esa, 1402 yilning iyunida yozilgan. I. I. Umnyakov 
fikricha, bu o‘rinda Anqara ostonasida turklarning mag‘lub etilishi ko‘zda tutilmoqda. Temurning 
Mironshoh bilan janjali sanasini aytish mushkul. Faqat Sharafuddin Ali Yazdiy asaridangina 1399 
yilgi G‘arbga yurish asosan Mironshohning harakatlari bi-lan bog‘langanligini bilish mumkin.
Temurning Misr sultonini, so‘ng 1402 yil Anqara jangida qudratli Usmon imperiyasini tor-
mor etgani aslini olganda G‘arbiy Ovrupo xalqlarini qullikdan asrab qoldiki, bu hol G‘arbda 
Sharqqa nisbatan qiziqish uyg‘otdi. G‘arb olis Sharqqa o‘z elchilarini yo‘llarkan, o‘zlarining 
doimiy maqsadlarini unutmadilar, ya’ni elchilar hamma joyda kuzatib yurishlari, ishlarning 
borishi, xalq ahvoli to‘g‘risida, savdo, hunarmandchilik, kosiblik haqida ma’lumotlar to‘plashi, 
o‘z mamlakati uchun foydali biron yumush qilishlari lozim edi va hokazo. Ular kundalik 
yuritardilar. Qaytganlaridan so‘ng esa barcha ko‘rganlari haqida batafsil hisobot yozardilar. 
Buning yaqqol misoli—1403 yil Temur saroyida bo‘lgan Ispaniya elchisi Klavixoning 
kundaligidir. Qlavixo kundaligi birinchi marta 1582 yil Seviyada «Buyuk Temurlangning hayoti 
va faoliyati» no-mi bilan nashr etildi. U Madridda 1782 yili qayta nashr etil-di. Sreznevskiy 
nashrining asosi bo‘lib 1582 yilgi nashr xizmat qildi. Ingliz Sharqshunosi Strondj «Kundalik» ni 
Sreznevskiy nashriga suyanib, ingliz tiliga tarjima qildi va 1928 yil nashr etdi. 1943 yili Klavixo 
kundaligining yangi Madriddagi nashri-ni F. Lopez amalga oshirdi. Nashr asosiga u XV asr 
qo‘lyozmasini oldi, lekin u asar matnini chuqur adabiy-ilmiy tekshiruvdan o‘tkazdi va kundalikni 
Temur davlatidagi Klavixo elchixonasi ha-qidagi tarixiy ma’lumotlar bilan to‘ldirdi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, XV—XX asr tarixchilari va adabiyotchilarining ko‘plab asarlari 
Temurning shaxsi va faoliyatiga bag‘ishlangan. V. V. Bartold ta’kidlaganidek, Temur davri 
tadqiqotchisi «Ma’lumotlarning kamligidan emas, ko‘pligidan qiynaladi. Chunki ular ko‘plab 
kutubxonalarga sochilib ketgan, ular avvalo tanqidiy nuqtai nazardan qarab chiqishni va nashr 
etishni taqozo etadi»
1
. V. V. Bartoldning bu fikri hozir ham o‘z kuchini saqlamoqda.