1 -mavzu: Kirish. Tarixshunoslik fani va uning vazifasi. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixini o‘rganilishi O‘zbekistonda o‘rta asrlar tarixining o‘rganilishi. Amir Temur va temuriylar davri tarixshunosligi Reja

“Tarixi jahonkushoy” (“Jahongir Chingizxon tarixi”) nomli yirik tarixiy asarni yaratgan 
tarixchi XIII asrda o‘tgan yirik olim va davlat arbobi Juvayniydir. Uning to‘la ismi Alouddin 
Otamalik ibn Bahouddin Muhammad al-Juvayniy. U 1226 yili G‘arbiy Xurosonning Juvayn 
hududiga qarashli Ozodvor qishlog‘ida badavlat va nufuzli siyosiy arbob oilasida tug‘ilgan. Otasi 
Bahouddin Muhammad Xorazmshoh Alouddin Muhammadning Xurosondagi noibi bo‘lgan, 
mo‘g‘ullar xuruji vaqtida Sulton Jaloluddin bilan birga ularga qarshi danglarda qatnashgan. 
Mo‘g‘ullar 1221 yili Nishopurni ishg‘ol qilgach, Bahouddin Muhammad Tusga qochib bordi va 
uning mustahkam qal‘alaridan biriga yashirindi. Lekin qal‘a hokimi uni bandga olib mo‘g‘ul 
lashkarboshilaridan Qo‘lbo‘lotga topshirdi. Qo‘lbo‘lot asirning ma‘lumotli va iste‘dodli shaxs 
ekanligini anglab, uni tirik qoldirdi. Keyincha Bahouddin Muhammad mo‘g‘ullar xizmatiga qabul 
qilindi va tovafotiga (1258 y.) qadar Xurosondagi mo‘g‘ul hokimlari Chintemur, Kirko‘z, Arg‘un 
og‘a huzurida sohib devonlik vazifasida turdi. 
Bahouddin Muhammaddan ikki o‘g‘il qoldi. To‘ng‘ichi Shamsuddin Muhammad 1262-1283 
yillari Erondagi mo‘g‘ul hukmdorlari Elxonlardan Halokuxon (1256-1265 yy.) hamda Abaqaxon 
(1265-1282 yy.)ning vaziri, sohib devon bo‘lgan va mamlakatning idtimoiy-siyosiy hayotida katta 
rol o‘ynagan. 
Bahouddin Muhammadning kenja o‘g‘li Alouddin yoshligidan yaxshi o‘qidi, arab, fors, 
keyinchalik mo‘g‘ul va uyg‘ur tillarini mukammal o‘rgandi, o‘rta asr fanining bir talay sohalarini 
puxta egalladi. U yoshligidayoq mo‘g‘ul hukmdorlari xizmatiga qabul qilindi va Kirko‘z hamda 
Arg‘un og‘aning devonida xizmat qildi. Alouddin Otamalik Juvayniy Arg‘un og‘a bilan uch marta 
1246-1247, 1249-1251, 1252-1253 yillari Mo‘g‘ulustonga, Qoraqo‘rumga bordi. U 1256 yilning 
boshlarida Halokuxonning buyrug‘i bilan Ismoiliylar hukmdori Rukniddin Hurshoh huzuriga 
Maymanduz qal‘asiga elchi bo‘lib bordi va unga qarshilik ko‘rsatmay taslim bo‘lish haqidagi 
talabnomani topshirdi. Juvayniy Maymanduzni mo‘g‘ul qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol qilish 
chog‘ida Ismoiliylarning boy kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi. 
Alouddin Otamalik Juvayniy 1259 yili Iroq va Xuzistonga hokim, malik qilib tayinlandi. 
O‘shanda u Bag‘dod va uning atrofidagi joylarni obod qildi. Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri-
XIV asrning birinchi yarmi) ma‘lumotlariga qaraganda, u katta mablag‘, 10000 oltin dinor sarflab 
Frot daryosidan Kufa va Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20 yildan ortiq turdi. 
1271 yili raqiblari qozi sayyid Tojiddin Ali ibn Muhammad, “Kitob al-faxriy” asari muallifi Abu 
Ja‘far Jaloluddinning otasi, boshchiligida unga qarshi zimdan kurash boshladilar. Oqibatda ular 
Juvayniyni mansabini suiiste‘mol qilib, xazinani bir qismini o‘zlashtirganlikda aybladilar. 
Juvayniy odam yollab qozi Tojuddin Alini o‘ldirtirdi, lekin bu bilan muxoliflarining ta‘qibidan 
qutulib qololmadi. O‘sha yilning o‘zida Abaqaxon Bag‘dod devonini taftish qilish uchun odam 
yubordi. Taftish natijasida 250 tuman, bir tuman 10000 kumush dinorga teng, kamomad borligi 

---

aniqlandi. Juvayniy qamab qo‘yildi va kamomad undirib olingandan keyin hibsdan ozod qilindi va 
o‘z mansabiga tiklandi. 
Oradan o‘n yil o‘tgach, 1281 yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana xazinaga “qo‘l 
cho‘zishda” va yashirincha Misr bilan aloqa bog‘laganlikda aybladi. Bag‘dodning moliyaviy 
xo‘jaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Bag‘dodning moliyaviy 
xo‘jaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy yana hibsga 
olindi, lekin kamomadgi to‘lashga so‘z bergani uchun qamoqdan ozod qilindi. Lekin, butun yer-
suv va qimmatbaho buyumlarni sotsa ham kamomadning faqat 170 tumanini qopladi, xalos. 
Juvayniy yana qamoqqa olindi, uni qiynoqqa soldilar, Bag‘dod ko‘chvlari bo‘ylab yalangg‘och 
qilib olib o‘tdilar. Juvayniy To‘qudar Ahmad davri(1282-1284 yy.)da og‘asining yordamida 
hibsdan ozod etildi, musodara qilingan molu mulki qaytarib berildi. Lekin oradan ko‘p o‘tmay, 
shahzoda Arg‘un Bag‘dod devonini qaytadan taftish qilish va Juvayniyning mol-mulkini 
musodara qilishni buyurdi. O‘sha vaqtda Juvayniy Ozarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojeaga 
olib keldi – 1283 yili Juvayniyning yuragi yorilib vafot etdi. 
Alouddin Otamalik Juvayniy Mo‘g‘uliston, O‘zbekiston hamda Eronning XIII asrdagi 
ijtimoiy-siyosiy tarixidan hikoya qiluvchi asari bilan shuhrat topti. Kitob 1260 yili yozib 
tamomlangan. 
“Tarixi jahonkushoy” asari uch qismdan iborat: 1)mo‘g‘ullar, ularning Chingizxon davridagi 
istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.) davrigacha, shuningdek, Jo‘jixon, 
Chig‘atoyxon va avlodlari tarixi, 2)Xorazmshohlar va Xurosonning mo‘g‘ul hukmdorlari 
davridagi (1258-yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, 
shuningdek, Ismoiliylarning diniy-harbiy uyushmasi va Ismoiliylar davlati (1090-1258 yy.) tarixi. 
Ismoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar, xususan Ismoiliylarning ko‘zga 
ko‘ringan namoyandalaridan Hasan Sabohning (taxminan 1055-1124 yy.) hayoti va faoliyati 
haqida hikoya qiluvchi “Sarguzashti sayyidno” (“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob 
asosida yozilgan. 
O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi uchun “Tarixi jahonkushoy”ning I-II qismlari alohida 
qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshohlar tarixiga oid qismi (II qism) bizgacha yetib 
kelmagan “Mashorib at-tajorib va g‘avorib al-g‘aroib” (“Imtihonni salqinlashtirish joyi va ajoyib 
narsalarning yuqori darajasi”), Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome‘ ul-ulum” 
(“Ilmlar majmuasi”) kitoblari asosida yozilgan. Movarounnahr va Sharqiy Turkiston tarixi, 
shuningdek, Mo‘g‘uliston haqidagi xabarlar asosan muallifning shu mamlakatlarga qilgan 
sayohatlari vaqtida to‘plangan ma‘lumotlar asosida yozilgan. 
“Tarixi jahonkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muhammadxon Qazviniy tarafidan 1912, 
1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning to‘la inglizcha va turkcha-usmonlicha (1 jildi) 
tarjimalari bor.