1 – mavzu. Qurilishda marketing tushunchasi, moxiyati, vazifalari va funksiyalari

1.3. Marketing rejalashtirish.
Strategik va taktik marketing vazifalari Strategiya- bu korxona tashkilot firmalarning uzoq muddatli maqsad va vazifalarini belgilash, ularni tarakatini ta‘minlash va maqsadga erishish 
uchun zarur bo’lgan resurslarni taqsimlashdir. Strategiyaning dasturini 
marketing moliya, tashkiliy faoliyat, kadrlar masalalari, resuslar taxsimoti 
tashkil qiladi.
Strategik rejalashtirish boshqarish faoliyatining asosiy yo’nalishlarini 
belgilaydi. Marketingda strategik rejalashtirish mahsulotlar ishlab chiqarish 
yoki xizmatlar ko’rsatish to bozorning barcha harakatlari bo’yicha belgilab 
olinadi. Bular bo’yicha umumiy rejalar tuziladi. Strategik rejalashtirish aniq 
ifodalangan dasturiy bayonatga ega bo’ladi.
Dasturiy bayonet faoliyat sohasi, ishlab chiqarish turi, mutaxasislar, 
bo’limlar faoliyati ijozlar doirasi belgilanadi. Rahbariyat shunga asoslanib ish 
olib boradi. 
Strategiya 6 ta kichik strategiyadan tashkil topadi:
1. Bozorni tanlash va o’rganish
2. Bozorda segmentga ega bo’lish
3. Bozorga chiqish usullarini tanlash
4. Marketing vositallarini qo’llash
5. Bozorga chiqish vaqtini belgilash
6. Boshqarishning tashkiliy tarkibini belgilash
Marketing stratgiyasi variantlari 2 ta:
1. Mahsulotga nisbatan strategiya yoki mahsulotlarni barcha 
ko’rsatkichlari bilan belgilanadi.
2. Bozor strategiyasi-bozorni 3 ga bo’ladi
A) Keng miqyosli bozor
B) Tabaqalashgan bozor
C) Ixtisoslashgan bozor
Korxonaning taktik rеjasi stratеgik rеjasining bir qismi bo’lib, unga 
qo’yilgan maqsadlarga erishishning vositalari, usullari aniqlanadi. Agar 
stratеgik rеjalashtirishni asosiy mеzoni uzoq muddatlilik hisoblansa, unda 
markеtingni taktik rеjalashtirishda o’rta muddatli stratеgik chora-tadbirlar 
amalga oshiriladi. Markеtingni opеrativ rеjalashtirishning mеzoni bo’lib 
qisqa muddatlilik hisoblanadi. Taktik rеjalarda umumiy sotish rеjasi, xar bir
tovar guruhi bo’yicha ta‘minot va sotish rеjasi, daromadlar rеjasi, xarajatlar 
rеjasi, foyda rеjasi, savdo uchun zarur jihozlar, asbob-uskunalar bilan 
ta‘minlanish rеjasi, bozorning xozirgi holatiga baho bеrish, korxona 
imkoniyatlari va xavf-xatarlari ifodalanadi.
Taktik rеjalarda o’tgan yildagi ko’rsatkichlardan, jumladan 
korxonaning tovar oboroti ko’rsatkichidan o’sish, ustunlikka ega bo’lish 
mo’ljallansa, bu o’sishga imkon bеruvchi vositalar (xususan, sotishni 
rag`batlantirish, rеklama va boshqalar) ham kеltiriladi. Bozordagi sotiladigan 
tovarlar xaridori, asosiy sеgmеnti, istе‘molchilarning zarurati, raqobatchilar 
va mol taqsimoti yo’llari ko’rsatib bеriladi.
Ayniqsa korxonani faoliyat davomida ko’tayotgan xavf-xatarini bilish, 
imkoniyatlarini aniqlash muhimdir. Korxona rahbariyati bo’larni doim diqqat 
markazida saqlashi va xavf xatarning salbiy ta‘siri oldini olish choralarini 
izlashi kеrak.
Tovarni sotish imkoniyatlarida avvalo korxonaning bozordagi tovari 
ulushi, raqobatchilar o’rtasidagi mavkеi hisobga olinadi. Agar korxona 
tovarining sotilish xajmi oshayotgan b o’lsa, bu yoki umumiy iqtisodiy 
holatning yaxshilanishi hisobiga (bunda barcha firmalar oboroti oshadi) yoki 
raqobatchilariga nisbatan korxona faoliyatining takomillashgani hisobiga 
bo’lishi mumkin. Rahbariyat korxonaning bozordagi ulushi o’zgarishini 
muntazam ravishda nazorat qilib borishi kеrak. Agar bu ulush oshib borsa, 
korxonaning raqobat qobiliyati kuchayganini bildiradi, va aksincha.
Korxona rahbariyati, mеnеdjеri mijozlar munosabatiga, ularning 
o’zgaruvchan ehtiyojiga ehtiyotkorlik bilan qarashi, ularni yo’qotmaslikka 
yo’naltirilgan tadbirlar ishlab chiqishi va xayotga tadbiq etish yo’llarini 
bеlgilashi kеrak. Bu boradagi axborotlar mijozlarning imkoniyati yoki 
takliflari orqali fikrlari yoki maxsus to’latiladigan surovnomalar yordamida 
to’planadi.
Bozor talabi asosidagi joriy ko’rsatkichlar mo’ljallangan rеja 
ko’rsatkichlaridan kеskin farq qila boshlasa, mo’ljallangan rеjaga tuzatishlar 
kiritiladi.
1.4. Marketingni boshqarish tayanch tamoyillari va tizimlari
Hozirgi davrda korxonada marketing xizmati mavjud bo’lmagan bozor 
tizimidagi biron-bir korxona normal faoliyat olib borolmaydi. Shuningdek, 
vaqt o’tishi bilan marketingning foydaliligi oshib bormoqda. 
Buning sababi shuki, hammaga ma‘lum bo’lgan inson ehtiyojlari 
cheksiz, koxonaning resurslari esa cheklangandir. Har bir sub‘yektning
o’ziga xos ehtiyojlari mavjud, ularni qondirish esa har doim ham sifatli 
bo’lmaydi. Har bir insonga o’ziga xos individual yondashuv lozim. Shuning 
uchun yangi sharoitda didning xilma-xilligini aniq ajrata oladigan va ularni 
his eta oladigan korxonalargina yashay oladilar. Marketing esa bunga imkon 
beradi.
Bozor sharoitida savdo tizimi mahsulotdan voz kechishi mumkin, 
davlat zararlarni qoplamaydi, kredit berishda banklar o’zlarining shartlarini 
olga suradilar, bozorga xos bo’lgan raqobat paydo bo’ladi. Bozor 
iqtisodiyotiga moslashmagan korxonalar tez orada inqirozga uchrashi 
mumkin. Bunday hollardan omon qolish maqsadida, xo’jalik faoliyati 
sohasidagi mutaxassislariga, bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqarish 
texnikasini va uslublarini o’rganishlari lozimdir.
Zamonaviy O’zbekiston Respublikasida marketing endi rivojlana 
bormoqda, shuning uchun mamlakat korxonalarining marketing faoliyatidagi 
tajribalari juda ham cheklangan. Bunda «istalgan narxda, istalgan mahsulotni 
sotish» tamoyiliga amal qilinmoqda. Bu so’zsiz marketing g‗oyasiga 
qarshidir. 
Zamonaviy marketing konsepsiyasi korxonaning barcha faoliyat turlari 
Iste‘mol talablarini va ularning kelajakdagi o’zgarishini bilishga 
asoslanishidan iboratdir. Bundan tashqari marketingning yana bir 
maqsadlaridan biri xaridorlarning qoniqtirilmagan talablarini aniqlash va bu 
bilan ishlab chiqarishni ushbu talablarni qoniqtirishga yo’llantirishdan 
iboratdir. Marketing tizimi Iste‘molchilarga zarur bo’lgan miqdor va 
assortimentdan kelib chiqqan holda, tovar ishlab chiqarishni ushbu omillarga 
bog‗liq bo’lgan funksional qaramlikka yuz tutadi. Aynan shu sababdan 
marketing bozorni o’rganish metodlari yig‗indisi bo’lishidan tashqari, u o’z 
urinishlarini samarali savdo kanallarini yaratish va reklama kompaniyalarini 
o’tkazishga qaratadi.
Bunday ko’p qirrali va hozirda dolzarb bo’lgan marketing mavzusiga 
bo’lgan qiziqish nafaqat, alohida bir mamlakat, balki, butun dunyoda ham 
ko’paymoqda, ta‘kidlash joizki ushbu qiziqish kundan-kunga ortib 
globallashmoqda. Bu marketing har birimizni qiziqishlarimizga taalluqliligi 
bilan tushuntiriladi. Avtomashinani sotayotganimizda, ish joyini 
qidirayotganimizda, hayriya ishlari uchun mablag‗ to’playotganimizda yoki
g‗oyani ilgari surayotganimizda biz marketing bilan shug‗ullanamiz. Biz 
bozor o’zi bilan nimani aks ettirishini, unda kimlar ish yuritishini, u qanday 
ishlashini, uning talablari qandayligini bilishimiz lozim. 
Ta‘kidlab o’tilganidek, bozor iqtisodiyoti sharoitida va ayniqsa bozorga 
o’tish davrida marketing iqtisodiy intizomlarning eng muhimlaridan biri 
hisoblanadi. Bundan butun iqtisodiy xo’jalikning samarali ishlashi marketing 
tizimi qanchalik to’g‗ri yo’lga qo’yilganliligiga bog‗liq.
Marketing bu - korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil etish va 
boshqarish, shuningdek, sotish faoliyatini tashkil qilish tizimidir, daromad 
olish maqsadida mahsulot va xizmatlarga bo’lgan talablarni shakllantirish va 
qondirish.
Mutaxassislar «marketing» terminiga ikki xil ma‘noni kiritishadi: bu 
boshqarishning funktsiyalaridan biri va bozor munosabatlari sharoitida to’liq 
boshqaruv konsepsiyasidir.
Boshqaruv funksiyasi sifatida marketing moliya, ishlab chiqarish, ilmiy 
izlanishlar, moddiy-texnik ta‘minot va boshqalar bilan bog‗liq bo’lgan 
boshqa turdagi faoliyatlardan kam bo’lmagan ahamiyatga egadir.
Boshqaruv konsepsiyasi sifatida (biznes falsafasi) marketing 
korxonadan Iste‘molni «demokratik» jarayon sifatida tan olishlarini talab 
etadi va bu jarayonda Iste‘molchilar o’zlari uchun zarur bo’lgan 
mahsulotlarga o’zlarining pul mablag‗lari bilan «ovoz» berish imkoniyatini 
yaratadi. Bu korxonaning muvaffaqiyatini aniqlaydi va Iste‘molchilarning 
talablarini optimal tarzda qondirish imkoniyatini beradi.
Marketing bu - ommani xarid qilishga undash uslubi bo’lgani sababli, 
ko’pchilik bu tushunchani rag‗batlantirish va sotish bilan tenglashtiradilar. 
Farqi shundan iboratki: sotish, asosan yuzma-yuz muomalani – sotuvchi 
potensial xaridorlar bilan muomalasini anglatadi. Marketing insonlar- ushbu 
sotuvchi korxona vakillarining birontasi bilan ham to’g‗ridan-to’g‗ri 
muomalada bo’lmagan insonlar fikrini jalb etish va undash uchun ommaviy 
axborot vositalarini va boshqa uslublardan foydalanadi. Boshqaruv 
muammolari bo’yicha yetakchi nazariyotchilardan biri Peter Drukker bu 
haqida shunday deydi: Marketingning maqsadi - sotish borasidagi 
urinishlarni bekor qilish. Uning maqsadi - mijozni shunday o’rganish va 
tushunish kerakki, tovar yoki xizmatlar unga aniq to’g‗ri kelishi va o’zinio’zi sotishlari mumkin bo’ladi.