1-§. Yaponiyaning XIX asr 60-yillarigacha davlat tuzumi

Yaponiyaning 1870-1890-yillardagi tashtsi siyosati. Yaponiyada qurollanish, ayniqsa quchli harbiy-dengiz flotining qurilishi, Xitoyga qarshi tayyorlanayotgan bosqinchilik urushiga bevosita boglik holda shiddat bilan davom ettirildi. Bosqinchilikning dastlabqi obʼeqta esa Koreya bo‘ldi. Hali 1872 yildayoq Rossiya bilan Yaponiya o‘rtasida Sahalin masalasi buyicha bo‘lgan muzoqaralarda Yaponiya hukumati yapon-qoreys urushida Rossiyaning betaraflikni saqlashi va yapon qUshinlarini rus hududlari orqali janubiy Koreyaga utqazishi evaziga uzining janubiy Sahalinga bo‘lgan daʼvosidan voz kechishga tayyor eqanligini bildirgandi. Bu taqlif ruslar tomonidan rad etildi, shuning uchun ham samuraylar orasida faqat Xitoy va Koreyaga emas, Rossiyaga ham qarshi urushga daʼvatlar eshitila boshladi. Biroq yapon huqmron doiralari hali Rossiyaga qarshi chiqishdan qurqib turardilar.
Yaponiyaning tashqi siyosatdagi faolligiga yana shu narsa qumaqlashdiqi, 1894 yili chet ellar bilan tuzilgan shartnomalarni qisman qayta qUrib chiqishga erishildi. Chet elliklarning eqsterritorialligi beqor qilindi. Shuningdeq, Yaponiya uchun boj mustaqilligini cheqlovchi eng ogir kel ishuvlar ham beqor qilindi (1899 yil). To‘g‘ri, Yaponiya rasman tulik teng huquqlilikqa erisha olmadi (bunga faqat 1911 yili erishdi). Lekin yapon burjuaziyasining teng bo‘lmagan shartnomalardan ozod bo‘lish haqidagi asosiy talablari bajarilgan edi. Bu tashqi bosqinchiliklar uchun yapon harbiylarining qullarini bushatdi.
1876 yili Yaponiya Koreyani teng bo‘lmagan shartnoma imzolashga majbur qildi, 1882-1884-yillarda esa uni ancha kengaytirdi. 1885 yili Tyanьtszinda yapon-Xitoy shartnomasi imzolandi. Unga qura rasman Xitoy syuzereniteta ostida bo‘lgan Koreya hududiga Xitoy Qushinlari Yaponiyaning roziligisiz, yapon qushinlari esa Xitoyning roziligisiz qiritilishi taqiqlandi. 1893 yili Koreyada «tonhaqlar qo‘zgoloni» nomi bilan dehqonlarning ommaviy haraqati boshlandi. Bu haraqat feodal zulmga va Koreyadagi chet ellik mustamlaqachilarga qarshi yunaltirilgandi. Qo‘zg‘olondan qurqib qolgan Koreyaning feodal huqmdorlari yordam surab Xitoyga murojaat qildi. Xitoy tonhaqlarni bostirish uchun qushin junatdi va Yaponiya Xitoyni Tyanьtszin shartnomasini buzganlikda ayblab, u ham Koreyaga qUnshn qiritdi va tonhaqlar qo‘zg‘olonini bostirish bahonasida mamlakatning muhim strategiq nuqtalarini egallab oldi. Yaponlar uz josuslarini qoreyslarning davlat apparatiga qirita boshladi. Yaponlar tashqil qilgan hukumat Koreyaning Xitoydan mustaqilligini eʼlon qildi va yordam sUrab Yaponiyaga murojaat qildi. 1894 yil 25 iyulda yapon harbiy kemasi Xitoy qushinlarini olib kel ayotgan kemani chuqtirib yubordi. 1 avgustda urush eʼlon qilindi.
1894-1895-yillardagi yapon-Xitoy urushi kapitalistik Yaponiyaning Xitoydan tulik ustunligini namoyish qildi. 1895 yilning bahoriga kelib Xitoy qushinlari bir qator ogir maglubiyatlarga uchradi. Yaponlar Lyaodun yarimorolini va Veyhayvey portini egallab oldilar, Xitoy poytahti Peqin havf ostida qoldi.
1895 yilning 17 aprelida Yaponiyaning Simonoseqi shahrida tinchlik shartnomasi imzolandi. Unda quyidagilar nazarda to‘tilgandi: 1) Koreyaning Xitoydan mustaqilligi; 2) yaponlarga Tayvanь oroli, Pesqador orollari va Lyaodun yarimorolining berilishi; 3) Xitoy tomonidan 300 mln yen miqdorida tovon tulanishi; 4) savdo kemalarining qatnovi uchun bir qator Xitoy portlarining ochili- shi; 5) Veyhayveyning yaponlar tomonidan vaqtincha egallab olinishi; 6) Xitoylar qamoqqa olgan yapon agentlarining ozod qilinishi. Xitoyga qarshi bosqinchilik urushi Yaponiyaning kapitalistik taraqqiyotini favqulodda jadallashtirib yubordi. U bir qator sanoat tarmoqlarining usishiga turtqi bo‘ldi, tashqi savdoning kengayishiga qumaqlashdi va yapon mustamlaqachilik imperiyasiga asos soldi. Urush, shuningdeq, Koreyada yaponlarning mavkei quchayishiga ham olib kel di. 1895 yilning ohirida mamlakatda yapon huqmronligiga qarshi bo‘lgan Koreya qirolichasi Min yaponlar tomonidan vahdpiylarcha Uldirildi. Koreya qiroli qotillardan qochib ketdi va rus diplomatiq miseiyasidan boshpana topdi.
* * *
XIX asr ayniqsa uning ikkinchi yarmi Yaponiyada kapitalizmning shiddatli rivojlanish davri bo‘ldi. U Meydzi shщilobidan sung anʼanaviy sivilizatsiya mamlakatlari ichida birinchi bo‘lib industrial taraqqiyot yuliga qirdi, kapitalistik taraqqiyot uchun sharoit yaratildi, qonstitutsiya qabo‘l qildi, siyosiy partiyalar paydo bo‘la boshladi, huquqiy davlatning belgilari paydo bo‘ldi.
Imperializm rivojlanishi tor ichki bozor, aholi asosiy qismining qashshoqligi sharoitida yuz berdi va bu hol Yaponiyani boshqalar yerlarini bosib olishga intiluvchi agressiv davlatga aylantirdi.