1 амалий машғулот. (2-соат)

1.2-расм. Ток ва магнит оқимини йўналиши.

Қувват. Қувватни ўлчов бирлиги пар двигателини иҳтиро қилган Джеймс Ватт (1736-1819) номи билан Ватт (Вт) номланади. Кучланиш айрим ҳеч қандай иш бажармайди. Ток ҳам айрим ҳеч қандай иш бажармайди. Аммо кучланиш ва ток биргаликда ҳақиқий иш бажаради. Кучланиш ва токни вақт бирлигидаги маҳсулоти – қувват. Қувват аниқ ишни бажариш учун ишлатилади. Масалан электр энергия юқори ҳароратни юзага келтириш, моторларни айлантириши лампаларда ёруғлик ва бошқаларда ишлатилади. Бундан кўринадики қувват кучланиш ва токни бир қисми, агар ток ёки кучланиши нул бўлса, қувват нулга тенг бўлади, Кучланиш уйингиздаги разеткада ҳам бўлади, включател уланмасдан ток ўтказгичлардан оқимагунча қувват юзага келмайди.

2. Кучланиш хақидаги асосий тушунчалар

Энергия. Энергия қувватни вақт бирлигидаги маҳсулоти. Вақт давомлигида юклама ишлатадиган (ток оққанида) қувват энергия ҳисобланади. Энергияни ўлчов бирлиги вақт х соат. электр энергия тизимида умумий ўлчов бирлиги кВт соат (1000 Вт*соат). Турар жой бинолар учун ва меговат соат (1000000 Вт*соат) саноат корхоналари ва энергетика компаниялари учун.

Ўзгармас ток кучланиши ва токи. Ўзгармас ток схемада бир хил

йўналган электронлар оқими ҳисобланади. 4-расмда кўрсатилгандек ўзгармас ток (бир томонга йўналган ток) юзага келади, қачон кучланиш ўзгармас бўлганда. Батарея схемага уланганда ўзгармас ток оқади. Электронлар манфий полюсдан схема орқали мусбат полюсга оқади.

1.3-расм. Ўзгармас ток (ўзгармас ток кучланиши)
Ўзгарувчан ток кучланиши ва ток. Қачон потенциал энергия манбаи полюсларини (яъни кучланишни) мусбат ва манфий билан ўзаро алмаштирилганда. Электр схемада оқаётган ток шунга ўхшаш мусбат ва манфий орасида алмашади. Шундай қилиб, кучланиш манбаи алмашганида ўзгарувчан ток юзага кулади.

5-расм кучланишни нулдан мусбат энг катта қийматга ўсиши сўнгра нул орқали манфий қийматга ва орқага нул орқали ўзгариб, бир даврни тугатади. Математик терминда синус тўлқинида мавсифланади. Синус тўлқини секунд, минут, соат ёки кунда кўп марта қайтарилиши мумкин. Бир секундда бир даврни тамом бўлишига кетган вақт-давр оралиги дейилади.

1.4-расм. Ўзгарувчан ток (ўзгарувчан ток кучланиши)

3. Электр токи. Ток кучи. Частата

Частота. Частота – секундда бўладиган даврни тавсифламоқ учун

ишлатиладиган тушунча (тармин). Секундда бўладиган давр сони немис физиги Ганрих Херц (1857-1894) номи билан Герц деб номланади. Ўзгармас токда частота йўқ, шунинг учун частота термини ўзгарувчан токда ишлатилади.

Америка қўшма штатлари энергетика тизими учун учун 60 давр/секунд ёки 60 Гц. Европа мамлакатларида 50 Гц стандарт частота қабул қилинган АҚШ ва Европа давлатларидан ташқарида 50 ёки 60 Гц ишлатилади (олдинлари АҚШ 25, 50 ва 60 Гц тизимлари ишлатилиб, кейинчалик 60 Гц га стандартлаштирилди).

Ўзгарувчан токни ўзгармас ток ва кучланиши билан таққослаш. Электр юкламалари ўзгарувчан ёки ўзгармас ток кучланиши ва токда берилиши мумкин. Аммо ўзгармас ток кучланиши юкламада юқори ҳароратни юзага келтиради, ўзгарувчан токда эса ток даврини мусбатдан манфийга ўзгариши ва уни қайтарилиши билан юқори ушлаб турилади. Эквивалент ўзгарувчан ток кучланиши юклаада ўзгармас токка ўхшаб, худди шунингдек қиздириб таъсир кўрсатади. Назарий жихатдан 120 В ўзгармас ток розеткасига 120 В ўзгарувчан ток истеъмолчисини улаганда қиздириш хусусияти бир хил.

Энергия захиралари - инсоният амалиётида фойдаланиш учун яроқли материал объектларида мужассамлан-ган энергия.

Энергетика тизими - бу электр станцияларини, линияларни, умумий юкламалар учун ишловчи подстанциялар ва келишилган тартибда ишловчи иссиқлик тармоқларнинг бирлашмаси.

Тикланадиган энергия манбалари - табиат тамонидан бевосита тикланади-ган (сув, шамол ва ҳоказо) энергия захира-лари, тикланмайдиган энергия манбалари - аввалдан табиатда тўп-ланган, лекин янги геологик шароит-ларда қайта ҳосил бўлмайдиган (маса-лан; тошкўмир) энергия заҳиралар.

Подстанция (ПС) - электр энергиясини ўзгартириш ва тақсим-лашга мўлжалланган электр ускунаси бўлиб, у трансформаторлар, тақсим-ловчи ускуналар ва ёрдамчи қурилма-лардан иборатдир.

Электр тизими – электр энергияни ишлаб чиқариш, узатиш, тақисмлаш ва ўзгартирш учун хизмат қилувчи умумий иш ҳолатига эга бўлган сунъий тизим. Электр тизими электр энергетика тизимининг қисми ҳисобланади.

Мураккаб ёпиқ электр тармоғи – иккитадан ортиқ йўналишдан электр энергия билан таъминланувчи пунктларга эга бўлган ёпиқ электр тармоғи.

Электр тармоғи – электр тизимининг муайян худуддаги қисми бўлиб, у электр энергияни узатиш, ўзгартириш ва тақсимлаш учун хизмат қилади.

Электр энергетика тизими – иссиқлик ва электр энергияларини ишлаб чиқариш, узатиш, тақисмлаш ва ўзгартирш учун хизмат қилувчи умумий иш ҳолатига эга бўлган сунъий тизим.

Очиқ электр тармоғи – барча пунктлари электр энергия билан фақат битта йўналишдан таъминланувчи электр тармоғи.

Ёпиқ электр тармоғи – ҳар бир пункти электр энергия билан камида иккита йўналишдан таъминланувчи электр тармоғи.

Электр тизимини вужудга келтирувчи электр тармоғи – ўта юқори номинал кучланишларда ишловчи катта қувватли электр станциялари ва тизимларини ўзаро боғлаб, ягона бошқарилувчи объкет сифатида фаолият кўрсатувчи бирлашган энергетик тизимни ҳосил қилувчи электр тармоғи.

Актив каршилик – электр энергияни бошқа тур энергияга (иссиқлик,

механик, ёруғлик ва хоказо) айлантирадиган электр занжири элементининг каршилиги

Aктив кувват – электр энергияни бошқа тур энергияга (иссиқлик, механик, ёруғлик ва ҳакоза) айлантирадиган электр занжири элементининг тармоқдан оладиган қувват

Реактив қаршилик – электр энергияни сарфламасдан ўзида тўплайдиган электр занжири элементининг қаршилиги

Реактив қувват – электр энергияни сарфламасдан ўзида тўплайдиган электр занжири элементининг тармоқдан олаётган қуввати

Синусий ток – оний қиймати вақт давомида синус қонунияти билан ўзгарадиган ток

Синусиймас ток – оний қиймати вақт давомида синус ва косинус функцияларидан ташқари бошқа бир даврий функция қонунияти билан ўзгарадиган ток

Тўла қувват – тизимнинг кириш комплекс қаршилиги актив бўлганда у истеъмол қилиши мумкин бўлган қувват

Фаза – қандайдир бир физик жараённинг ривожланиш давридаги маълум бир моменти

Назорат саволлари:

1. 
   Электр энергетика тизимига тегишли асосий тушунчаларни санаб беринг?
   
2. 
   Энергия тушунчасига таьриф беринг ?
   
3. 
   Энергия манбалари турларига нималар киради?