1-amaliy mashg’ulot sathdagi hodisalarni o‘rganish (Turli agregat holatlarda sirt taranglik) Nazariy ma‘lumot

MUSTAQIL YЕCHISH UCHUN MASALARLAR 
 
1-мисол.  Qirralari l
–
ga teng bo’lgan kubning solishtirma sirti hisoblansin. 
2-misol. Radiusi r ga teng bo’lgan sharning solishtirma sirti topilsin. 
3-misol. Moddani maydalaganda uning sirti kattalashadi. Bu hodisani sirtning 
rivojlanishi deb ataladi. 1 gramm oltingugurt maydalanib, har qaysi tomonining 
uzunligi 10
–5 
sm ga teng kublarga ajralgan bo’lsa, umumiy sirt yuzasi aniqlansin 
(oltingugurtning solishtirma massasi 2,07 g/sm
3
).
4-misol. Qalinligi (a) ga, ikki tomonining uzunligi В ga teng bo’lgan 
plenkaning; uzun tomoni В ga, ikki qisqa tomonining har biri (a) ga teng bo’lgan 
to’sinning (brusok) va hamma tomonlari (a) ga teng bo’lgan kubning umumiy va 
solishtirma sirtlari topilsin. 
5-misol. Hajmi 1 sm
3
bo’lgan kubning umumiy va solishtirma sirtlari topilsin. 
Agar uning har qaysi tomoni 10 ga bo’linsa, umumiy va solishtirma sirtlari qanchaga 
teng bo’ladi? 
NAZORAT SAVOLLARI 
 
1.Suyuqlik ichidagi molekulalarga qanday kuchlar ta‘sir etadi? 
2. Suyuqlik sirtidagi molekulalarga qanday kuchlar ta‘sir etadi? 
3. Suyuqlik nega o’z sirtini kichraytirishga intiladi? 
4. Nega suyuqlik tomchisi shar shaklida bo’ladi? 
5. Sirt taranglik deb nimaga aytiladi? 
6. Sirt taranglik nimalarda o’lchanadi? 
7. Sirt taranglik qanday omillarga bog’liq bo’ladi? 
 
 
2. SATHDAGI HODISALARNI O‘RGANISH (Adsorbsiya hodisasi va 
sorbtsiya turlari) 
 
2.1. NAZARIY MA‘LUMOTLAR 
 
Yuzasi juda kata bo’lgan jismlar, gazsimon yoki suyuq faza bilan to’qnash 
bo’lganda, gazsimon moddaning yoki suyuqlikda erigan suyuqlikning bir qismini 
shimish qobiliyati mavjud. 

---

SHimilish hamma vaqt ham bir xil xarakterga ega bo’lmaydi. Masalan, 
shimiluvchi moda, shimuvchining ichki qismiga diffuziyalanishi, guyo unda erishi 
mumkin, yoki shimiluvchi shimuvchining yuza qismiga shimilishi mumkin. 
Bir moddaning boshqa moddalarni shimish hodisasiga sorbtsiya deyiladi. 
Agar, sorbtsiya jismning faqat yuza qismida sodir bo’lsa adsorbtsiya deyiladi. Agar 
shimilish jismning ichki qismlarigacha sodir bo’lsa, unga absorbtsiya deyiladi. 
Adsorbtsiya shimuvchi, shimiluvchi modda, gazlar haroratiga va bosimiga yoki 
eritmalar kontsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. 
Adsorbtsiyaning muayyan haroratdagi gaz bosimi (uning kontsentratsiya) ga 
yoki eritmadagi shimiluvchi modda miqdoriga bog’liqligi Lengmyurning 
adsorbtsiya izotermasi tenglamasi bilan ifodalanadi: 
С 
Г = Г

-------- 
К + С
bu yerda: Г va Г

- 1 sm
2
adsorbent yuzasidagi adsorbilangan modda 
kontsentratsiyasi ( Г – adsorbtsion muvozanat vaqti, Г

- maksimal bajarish nuqtasi; 
С – adsorbtsion muvozanat vaqtida shimiluvchi moda eritmasining molyar 
kontsentratsiyasi 
Gazli muhitdagi adsorbtsiyada С ning kattaligi bosim kattaligiga proportsional 
ravishda almashinadi: 
Р = К  С 
bu yerda: K – adsorbent va adsorbilanuvchi moddalar fizikaviy holati va kimyoviy 
tabiatiga bog’liq bo’lgan konstanta ( adsorbent – yutuvchi, shimuvchi moddadir).
Adsorbentlar sifatida ko’mir, silikagel, kaolin, soztuproq, tsellyuloza, filtr 
qog’ozi, paxta to’qimasi, tabiiy ipak, jun va boshqalar ishlatiladi.
Adsorbtsiya, adsorbent va adsorbilanuvchi moddalar tabiatiga bog’liq bo’ladi. 
Shuning uchun adsorbentlar tanlab adsorbilash xossasiga ega, ko’proq sirt-faol 
moddalar adsorbilanadi. 
Nafaqat molekulalar adsorbilanadi, balki ionlar va kolloid zarrachalar ham 
adsorbilanadi. Ayniqsa organik moddalar ionlari yaxshi adsorbilanadi.