1-bilet savol bayoni

23-Bilet

1 Mashinalardan foydalanish davrida qo‘llaniladigan puxtalikni ta'minlash usullari

Mashinalar puxtaligini ta’minlash uchun texnologik usullarni qo‘llash mashinasozlik tarmog‘ining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘langandir. Ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladigan nexnologik usullar quyidagilardan iborat:

1. Ishlatilayotgan materiallarni, yarim mahsulotlarni, butlovchi buyumlarning sifatini nazorat qilish.
2. Texnologik jarayonni takomillashtirish. Agar loyihalash jarayonida mashinaning puxtalik xususiyatlariga zamin yaratilsa, tayyorlash chog‘ida texnologik jarayon ana shu puxtalik darajasini ta’minlamog‘i kerak. Texnologiyadan xar qanday chetlashish puxtalik ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Afsuski, mavjud traktor va qishloq xo‘jalik mashinalarining ishlamay qolishiga texnologik jarayon past saviyada tashkil qilinganligi sabab bo‘ladi. Shu bois texnologik jarayonni takomillashtirishda mashinalar puxtaligini oshirishning nihoyatda keng imkoniyatlari yashirinib yotibdi.
3. Texnologik jarayonni va texnologik uskunalarni nazorat qilish (shu jumladan, sifatni statistik nazorat qilish).
4. Tayyorlashdan keyin to‘liq nazorat qilish va chiniqtirish;
5. Mahsulotlarni o‘rash, joylash va tashishning zamonaviy usullarini qo‘llash.
6. Detallar sirtini mustahkamlash. Titratib ezish, zichlash va sirtni mustahkamlash usullari zararli zo‘riqishlar ta’sirini kamaytiradi. Termik, termomexanik va kimyoviy-termik ishlovlar qo‘llanilsa, uglerodli po‘latlarning mustahkamligi ikki baravar, legirlangan po‘latlarniki esa uch marta ortadi.
7. Sirt yuzalarga kimyoviy, elektrolitik, polimer qoplamalar qoplash hamda detallarning ishqalanuvchi sirtlariga yeyilishga chidamli materiallar qoplash usuli keng qo‘llaniladi. Bu qoplamalar suyuqlantirib qoplash, changitish, xromlash, nikellash, po‘latlash va boshqa yo‘llar bilan hosil qilinadi. Texnologiya mashinalarining detallari atrof muhit detallar sirtiga katta ta’sir ko‘rsatadigan sharoitda ishlaydi. Bunday sharoitda detallar zanglashning xar xil turlariga duchor bo‘ladi. Zanglashning oldini olish uchun ularning sirtiga galvanik, lok-bo‘yoq, plastmassa, sir va boshqa qoplamalar qoplanadi.
Quyidagi tushunchalar bir-biridan farq qiladi:
1) texnologik uskunaning puxtaligi;
2) texnologik jarayonning puxtaligi;
3) tayyorlanayotgan mahsulotning puxtaligi. Bu yerda faqat mashina, qism, detallarining texnologik jarayon mahsuloti sifatidagi puxtaligi ko‘rib chiqilgan.
Mashina detallarining yeyilishi ko‘p darajada detallar materialining va termik ishlovning sifatiga bog‘liq bo‘ladi.
Mashinasozlikda konstruksion va antifriksion material sifatida cho‘yan keng qo‘llaniladi. Cho‘yanning yeyilishga chidamliligi uning strukturasiga bog‘liq. Uning strukturasi esa, o‘z navbatida, undagi uglerod, marganec, kremniy, xrom, nikel va boshqa moddalar miqdoriga, shuningdek, quymaning sovitilishi hamda termik ishlov berish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Cho‘yanning yeyilishga chidamliligini oshirishda grafit qo‘shilmalarining mavjudligi katta ahamiyatga ega, chunki ular surkov moyi vazifasini bajarib, ishqalanish kuchini kamaytiradi.
Po‘latlar cho‘yanlarga qaraganda yeyilishga chidamliroq bo‘ladi. Po‘latlarni nikel, kremniy, vanadiy, marganec, molibden bilan legirlash odatda ularning yeyilishga chidamliligini ancha oshiradi. Po‘latlarning yeyilishga chidamliligini oshirish uchun legirlash va termik ishlov berishdan tashqari, sirtni parchinlash, zoldirchalar bilan kalibrlash, sirtlarni chiniqtirish usullari ham qo‘llaniladi. Po‘latlarning yeyilishga chidamliligini oshirish uchun termokimyoviy ishlov berish (tcementitlash, azotlash, tsianlash), shuningdek galvanik qoplamalar qoplash (yeyilishga chidamli qilib xromlash, nikellash, po‘latlash) usullaridan ham foydalaniladi.
Rangli metallar (bronzalar, babbitlar)ning antifriksion xossalari yaxshi bo‘ladi va ular boshqa detallar bilan juft tarzda ishlaydi. Rangli metallarning yeyilishga chidamliligi yuqori bo‘lmaydi, ammo ularning abraziv zarralar bilan sharjlanish (botgan zarrani tutib qolish) xususiyati va a’lo darajadagi antifriksion xossalari bronza-po‘latdan va babbit-po‘latdan iborat tutashmalarning yeyilishga chidamliligini ziyodlashtiradi.
Plastmassalar keyingi yillarda ishqalanuvchi qismlarda keng qo‘llanilmoqda. Plastmassa-po‘latdan iborat ishqalanuvchi juftlikdagi plastmassa detal odatda po‘lat detalga qaraganda kamroq yeyiladi. Bunga sabab shuki, abraziv zarralar plastmassa detalni sharjlaydi, shuningdek abraziv zarra plastmassaning sirtiga botib kirgandan so‘ng uning abraziv ta’siri pasayadi.
Pishirilgan g‘ovakdor materiallar kukun metallurgiyasi usullari bilan hosil qilinadi. Bunday materiallarning afzalligi shundaki, ularning g‘ovaklarida moy bo‘ladi va materiallar ana shu moy hisobiga o‘z-o‘zidan moylanadi. Kukunlardan buyum tayyorlash texnologik jarayoni quyidagi ishlardan iborat: kukunlar aralashtiriladi, ularni presslab briketlar hosil qilinadi va ular himoya muhitida pishiriladi hamda kerakli o‘lchamga keltirish uchun uzil-kesil ishlov beriladi. Bunda kukunlar muayyan detallarning o‘lchamlariga juda yaqin bo‘lgan press-qoliplarda siqiladi, natijada ishlov berishdagi isroflar juda kam bo‘ladi. Shu sababli kukun metallurgiyasi chiqindisiz texnologiyalar toifasiga kiradi.
Detallarning yeyilishga chidamliligi ko‘p darajada sirtining g‘adir-budirligiga bog‘liq. Sirtidagi mikro notekisliklar tutashma ishining boshlang‘ich davrida, ya’ni siyqalanish chog‘ida jadal yeyiladi. Tutashma siyqalanib bo‘lgandan so‘ng tutash sirtlarning eng maqbul g‘adir-budirligi hosil bo‘lib, u mexanik ishlovdan so‘ng yuzaga kelgan sirtlarning boshlang‘ich g‘adir-budirligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Eng maqbul (optimal) g‘adir-budirlikka ega bo‘lgan tutashmalar eng kam yeyiladi, shuningdek, ularni chiniqtirish davrida siyqalanish vaqti ham eng qisqa bo‘ladi.
Texnologlarning eng muhim vazifasi mexanik ishlov berish chog‘ida mikro notekisliklarning balandligi bo‘yicha ham, ishlov berish izlarining yo‘nalishi bo‘yicha ham eng maqbul sirtga yuqori darajada yaqin bo‘lgan sirt hosil qilishdan iborat. Yig‘ish paytida mashinalarni statik va dinamik muvozanatlash ularning puxtaligini oshiradi. Aylanuvchi detallarning og‘irlik markazi aylanish o‘qi bilan mos kelmasligi tufayli kelib chiqadigan nomuvozanatligi statik muvozanatlash orqali bartaraf etiladi. Dinamik muvozanatlash muvozanatlovchi yuklar yordamida qo‘shimcha juft kuchlar yaratishdan iborat. Detalning nomuvozanatligi kamaytirilsa, uning yeyilishga chidamliligi ortadi, shuningdek titrashi kamayadi.
Ta’mirlangan mashinalarning puxtaligini ko‘rishda tubdan ta’mirlashni aslida ikkinchi marta ishlab chiqarish (tayyorlash) deb qarash mumkin. Shu sababli mashinani tayyorlashda qo‘llaniladigan puxtalikni ta’minlash usullari uni ta’mirlash paytida ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi.
2-savol