1-bilet Shayboniylar davlatining tashkil topishi

3. Turdi Farog‘iy hayoti va ijodi.
Turdi, Turdiy (asl ismi va taxallusi; forstojik she’rlaridagi taxallusi esa Farog‘iy) (17-asr, Buxoro - taxm. 1699/1700, Xo‘jand) - shoir. Buxoro madrasalarida ta’lim olgan. Abdulazizxon davrida saroyning amaldorlaridan, yuz urug‘ining ko‘zga ko‘ringan siyosiy arboblaridan bo‘lgan. Subhonqulixon taxtga chiqqach, saroydan uzoqlashtirilgan. Ashtarxoniylarga qarshi 1685-86 yillarda ko‘tarilgan xalq isyonida faol ishtirok etgan. Isyon bostirilgach, Turdi Jizzax, so‘ng Xo‘jandga borib, muhtojlik va uzluksiz ma’naviy tushkunlikda kun kechirgan. Turdi o‘zbek va fors tillarini yaxshi bilgan. «Dar mazammati sipohigari» she’rida o‘zining asosiy kasbkori sipohiylik («harbiylik») bo‘lganini, shu kasbi bilan uzoq yillar nimalarnidir tama’ qilib, shohlarga xizmat qilganini, lekin oxir-oqibatda hech narsaga erisha olmaganini afsus bilan ma’lum qilgan. Lekin harbiylik bilan bir qatorda Turdi o‘z zamonasining o‘qimishli, Sharq adabiyotidan mukammal xabardor, hayot, jamiyat haqida keng tushunchaga ega kishilaridan bo‘lgan. Uning jamiyatda tutgan mavqei esa o‘z atrofida yuz berayotgan voqea-hodisalarga faol aralashishni taqozo etgan. Turdining adabiy merosi 18 she’rdan iborat bo‘lib, ulardan 12 tasi g‘azal, 5 tasi muxammas va bittasi fard janriga oid. 434 misra hajmidagi bu merosning 165 misrasi Subhonqulixon haqidagi mashhur hajviyani tashkil etgan («Subhonqulixon to‘g‘risida hajviya», 1691). Turdi ham o‘z ijodini boshqa shoirlar kabi an’anaviy ishq mavzuidan boshlagan Subhonqulixon to‘g‘risidagi hajviy muxammasi Turdining shoh asari hisoblanadi. Asarda Subhonqulixon davlat tepasiga kelgach, mamlakatda ahvol yomon tomonga o‘zgarganligi, osoyishtalik o‘rnini tartibsizlik, adlu karam o‘rnini o‘zaro nifoq egallagani o‘z aksini topgan. Shohning aybi shundaki, u taxtga o‘tirishi bilanoq tajribali, ishbilarmon mulozimlarni quvib, ularning o‘rniga o‘z atrofida davlatni boshqarish ishidan butunlay xabarsiz, fikr-mulohazalari sayoz, axloqan tuban kishilarni yig‘adi. Turdi bu asarida Subhonqulixon qiyofasida johil shoh timsolini yaratadi. Ushbu hajviy asari bilan Turdi o‘zbek hajviyotini Alisher Navoiydan keyin yangi bir bosqichga ko‘targan. Turdi ijodi hayotiy faktlarga, teran mulohazalarga boyligi va uslubining realistik xarakteri bilan o‘zbek adabiyoti rivojiga samarali ta’sir qilgan. Maxmur, Gulxaniy kabi satirik shoirlar ijodining shakllanishida muhim bosqich bo‘lgan. A. Majidiy tomonidan topilgan va 1924-25 yillarda nashr etilgan she’rlar qo‘lyozmasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi.