1. Birja tarixi

9.Valyuta birjasi
Валюта биржалари тушунчаси
Хорижий валюта бу янги ғоя эмас. Ҳар хил пулларни айирбошлаш дастлабки танга пуллар пайдо бўлган пайтдан бошлаб пулнинг асосий функцияларидан бири саналади. Хорижий валюта билан битимларнинг бошланиши сифатида 1550-йилларда Ломбардияда пул айирбошлашни ҳисоблаш мумкин. Бироқ хорижий валютани сотиб олиш Олтин стандарти вужудга келган 1880 йилгача шаклан умуман бошқача, бугунгига ўхшамаган кўринишда бўлган.
XX асрда хорижий валюта билан боғлиқ масалалар иккита бир-бирига қарама-қарши тизим: қатъий белгилаб қўйилган тизим ёки ўзгарувчан валюта курси тизими нуқтаи назаридан, кўпроқ иккала тизимни ҳисобга олган ҳолда ечилган.
Масалан, япон телевизорини олайлик. Харид учун қандай ҳақ тўлайсиз? Албатта, ўз мамлакатингиз валютасида, бироқ маҳсулот ишаб чиқарган фирма меҳнати учун ўз мамлакати валютасида тўлов олади. Товар ишлаб чиқарувчи тўловни ўз валютасида олиши учун бир мамлакат валютасини иккинчи мамлакат валютасига ўтказиш бўйича битим амалга оширилган.
Валюта биржаси – миллий валюталарнинг ташкиллаштирилган бозори. Унда миллий валюталар ўртасидаги талаб ва таклиф таъсири остида вужудга келадиган курс нисбатидан (котировка) келиб чиқиб валюталар эркин олди-сотдиси амалга оширилади. Валюта биржасида котировка айирбошланадиган валюталарнинг харид лаёқатига боғлиқ, у эса, ўз навбатида, эмитент17 мамлакатлардаги иқтисодий вазият билан белгиланади. Валюта биржаларидан операциялар у ерда айирбошланадиган валюталар конвертацияланишига боғлиқ. Биржаларнинг бу турига классик биржа савдосининг барча элементлари хосдир. Хорижий валюта биржаси бу – валюта сотувчи ва харидорларининг катта, бутун дунёни қамраб оладиган, кўп сонли молия марказларида ҳаракат қиладиган тармоқдир. Бутун дунёда кунига тахминан 500 млрд. АҚШ доллари миқдоридаги битимлар амалга оширилади. Бироқ реал (жисмоний) валюта айирбошлаш камдан-кам ҳолларда рўй беради. Телефон, телекс ва компьютерлар ахборотни лаҳзада етказиш ва битимни ҳужжатлар билан расмийлаштирган ҳолда тартибга солишга имкон беради.
10.Rieltorlikning mohiyati

Риэлторлик хизматларига қуйидагилар киради:

- Кўчмас мулк бозорида брокер сифатидаги фаолият;
- Кўчмас мулк бозорида диллер сифатидаги фаолият;
- Кўчмас мулк савдолари ташкилоти бўйича фаолият;
- Кўчмас мулк бозорида ахборот ва маслахат хизматларини тақдим
етиш бўйича фаолият;
- Алохида кўчмас мулк обектларини уларни кейинчалик сотиш ёки
беғараз ишлатиш учун топшириш мақсадида, уларни яратиш фаолияти;
- Кўчмас мулкнинг ишончли бошқаруви бўйича фаолият.
Кўчмас мулк бозоридаги брокерлик фаолияти - риэлторлик ташкилоти (риэлтор) томонидан, кўчмас мулк битимларини тузиш билан аниқланади. Унга мижозларга топшириқ ва комиссиялар шартномаи асосидаги битимлар, ундан ташқари контрагентларни зарурий шартномаларни тузиш, задатка ва бошқа мухим хужжатларни тузиш ва шартномани имзолаш кабилар киради. Кўчмас мулк бозорида диллерлик фаолияти риэлторлик ташкилоти (риэлтор) томонидан кўчмас мулкни ўз номидан, ўз хисобидан унинг кейинг сотуви ёки фойдаланишга топширилиши (ижара) учун сотиб олишни кўзда тутади.
1.Rieltorlik faoliyati – boshqa shaxslar uchun ko’chmas mulk ob’ektlari amaliyotlarini xizmatlar mukofoti evaziga ko’rsatish, undan tashqari rossiya qonunchiligiga muvofiq ko’chmas mulk bozorida boshqa professional savdo faoliyati bo’yicha doimiy professional faoliyat;
2) professional rieltor – rieltorlik faoliyatini amalga oshiruvchi, individual tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tgan, jismoniy shaxs;
3) ko’chmas mulk bozorining professional qatnashchilari – ko’chmas mulk xuquqi va uning bitimini ro’yxatga olishni, yagona davlat siyosatini o’tkazishni ta’minlaydigan, rieltorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik va individual tadbirkorlar, va vakolatli organlar;
4) ko’chmas mulk bozori – ko’chmas mulk bozorining professional qatnashchilari va ularning hamkorligi orqali amalga oshiriluvchi, fuqarolik-qonuniy bitimlar va ko’chmas mulk boshqa amaliyotlari, ko’chmas mulk ob’ektlarining jamlanmasi;
5) rieltorlik xizmatlari iste’molchilar – rieltor (rieltorlik firmasi) bilan rieltorlik xizmatini ko’rsatish uchun shartnoma tuzgan jismoniy va yuridik shaxslar.
Rieltorlik faoliyati qatnashchilari deb, bir tomondan, rieltorlik faoliyatini amalga oshiruvchi (rieltorlik firmalar, rieltorlar) yuridik va individual tadbirkorlar, ikkinchi tomondan esa -bu xizmatlarning iste’molchilari (mijozlar) tushuniladi.
Rieltorlik firmasi deb, tashkiliy-xuquqiy shaklidan qat’iy nazar, Rossiya qonunchiligiga muvofiq tuzilgan va amal qiluvchi, ta’sis hujjatlarida asosiy savdo faoliyati sifatida rieltorlik faoliyati tan olingan yuridik shaxslar tan olinadi.
Rieltor – rieltorlik firmasi mijozlari yoki individual tadbirkorlar bilan bevosita ishlovchi, va broker bilan rieltorlik firmasi uchun barcha tayyorlov ishini tuzuvchi, yoki individual tadbirkor uchun fuqarolarning ko’chmas mulk bitimlarini amalga oshirish bo’yicha mijoz bilan shartnomani tuzuvchi jismoniy shaxs.

11.Rieltorlikning mohiyati

Риэлторлик хизматларига қуйидагилар киради:
- Кўчмас мулк бозорида брокер сифатидаги фаолият;
- Кўчмас мулк бозорида диллер сифатидаги фаолият;
- Кўчмас мулк савдолари ташкилоти бўйича фаолият;
- Кўчмас мулк бозорида ахборот ва маслахат хизматларини тақдим
етиш бўйича фаолият;
- Алохида кўчмас мулк обектларини уларни кейинчалик сотиш ёки
беғараз ишлатиш учун топшириш мақсадида, уларни яратиш фаолияти;
- Кўчмас мулкнинг ишончли бошқаруви бўйича фаолият.
Кўчмас мулк бозоридаги брокерлик фаолияти - риэлторлик ташкилоти (риэлтор) томонидан, кўчмас мулк битимларини тузиш билан аниқланади. Унга мижозларга топшириқ ва комиссиялар шартномаи асосидаги битимлар, ундан ташқари контрагентларни зарурий шартномаларни тузиш, задатка ва бошқа мухим хужжатларни тузиш ва шартномани имзолаш кабилар киради. Кўчмас мулк бозорида диллерлик фаолияти риэлторлик ташкилоти (риэлтор) томонидан кўчмас мулкни ўз номидан, ўз хисобидан унинг кейинг сотуви ёки фойдаланишга топширилиши (ижара) учун сотиб олишни кўзда тутади.
1.Rieltorlik faoliyati – boshqa shaxslar uchun ko’chmas mulk ob’ektlari amaliyotlarini xizmatlar mukofoti evaziga ko’rsatish, undan tashqari rossiya qonunchiligiga muvofiq ko’chmas mulk bozorida boshqa professional savdo faoliyati bo’yicha doimiy professional faoliyat;
2) professional rieltor – rieltorlik faoliyatini amalga oshiruvchi, individual tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tgan, jismoniy shaxs;
3) ko’chmas mulk bozorining professional qatnashchilari – ko’chmas mulk xuquqi va uning bitimini ro’yxatga olishni, yagona davlat siyosatini o’tkazishni ta’minlaydigan, rieltorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik va individual tadbirkorlar, va vakolatli organlar;
4) ko’chmas mulk bozori – ko’chmas mulk bozorining professional qatnashchilari va ularning hamkorligi orqali amalga oshiriluvchi, fuqarolik-qonuniy bitimlar va ko’chmas mulk boshqa amaliyotlari, ko’chmas mulk ob’ektlarining jamlanmasi;
5) rieltorlik xizmatlari iste’molchilar – rieltor (rieltorlik firmasi) bilan rieltorlik xizmatini ko’rsatish uchun shartnoma tuzgan jismoniy va yuridik shaxslar.
Rieltorlik faoliyati qatnashchilari deb, bir tomondan, rieltorlik faoliyatini amalga oshiruvchi (rieltorlik firmalar, rieltorlar) yuridik va individual tadbirkorlar, ikkinchi tomondan esa -bu xizmatlarning iste’molchilari (mijozlar) tushuniladi.
Rieltorlik firmasi deb, tashkiliy-xuquqiy shaklidan qat’iy nazar, Rossiya qonunchiligiga muvofiq tuzilgan va amal qiluvchi, ta’sis hujjatlarida asosiy savdo faoliyati sifatida rieltorlik faoliyati tan olingan yuridik shaxslar tan olinadi.
Rieltor – rieltorlik firmasi mijozlari yoki individual tadbirkorlar bilan bevosita ishlovchi, va broker bilan rieltorlik firmasi uchun barcha tayyorlov ishini tuzuvchi, yoki individual tadbirkor uchun fuqarolarning ko’chmas mulk bitimlarini amalga oshirish bo’yicha mijoz bilan shartnomani tuzuvchi jismoniy shaxs.
12.Rieltorlik faoliyati xizmatlari haqida

Риэлторлик хизматларига қуйидагилар киради:

- Кўчмас мулк бозорида брокер сифатидаги фаолият;
- Кўчмас мулк бозорида диллер сифатидаги фаолият;
- Кўчмас мулк савдолари ташкилоти бўйича фаолият;
- Кўчмас мулк бозорида ахборот ва маслахат хизматларини тақдим
етиш бўйича фаолият;
- Алохида кўчмас мулк обектларини уларни кейинчалик сотиш ёки
беғараз ишлатиш учун топшириш мақсадида, уларни яратиш фаолияти;
- Кўчмас мулкнинг ишончли бошқаруви бўйича фаолият.
Кўчмас мулк бозоридаги брокерлик фаолияти - риэлторлик ташкилоти (риэлтор) томонидан, кўчмас мулк битимларини тузиш билан аниқланади. Унга мижозларга топшириқ ва комиссиялар шартномаи асосидаги битимлар, ундан ташқари контрагентларни зарурий шартномаларни тузиш, задатка ва бошқа мухим хужжатларни тузиш ва шартномани имзолаш кабилар киради. Кўчмас мулк бозорида диллерлик фаолияти риэлторлик ташкилоти (риэлтор) томонидан кўчмас мулкни ўз номидан, ўз хисобидан унинг кейинг сотуви ёки фойдаланишга топширилиши (ижара) учун сотиб олишни кўзда тутади.
Кўчмас мулк савдоларининг ташкилоти бўйича фаолият кўчмас мулк обектларини очиқ савдосини ўтказиш ва ташкил етиш бўйича, риэлторлик ташкилоти хизматлари тан олинади. Унга яна қуйидаги битимларни якунлаш каби хизматлар хам киради:
- Битим қатнашчиларини ахборот билан таъминлаш бўйича хизматлар
(савдоларни ўтказишдан хабардор етишнинг печат босмаларидаги мажбурий нашрлари, ўз ичига савдо вақти, жойи ва шакли хақидаги изохни, унинг предмети, ўтказилиш тартиби, савдода қатнашишни расмийлаштириш тартиби, ундан ташқари бошланғич нарх хақидаги маълумот киради), кўчмас мулк обектлари, улар учун нархлар, бошқа зарурий ахборотлар хақида билимлар билан таъминлаш;
- Маслахат хизматлари, кўчмас мулк савдолари билан боғлиқ хужжатларни расмийлаштириш бўйича хизматлар;
- Битимлар бўйича тегишли ва хавфсиз хисоб-китобларни ўтказиш бўйича хизматлар, фақатгина истисно учун фақатгина банк фаолиятини амалга оширишга хуқуқи учун лицензияга эга бўлгандагина йўл қўйиладиган хизматлардан ташқари.
Кўчмас мулк обектларини оммавий савдоларини ташкил етиш ва ўтказишда риэлторлик ташкилоти, кўчмас мулк эгалари билан ёки мулкка эгалик қилувчи билан, топшириш ёки комиссия шартномаига кўра харакат қилади.
Ахборот ва маслахат хизматларини тақдим етиш бўйича фаолият қуйидаги холларда кўринади: риэлторлик ташкилоти (риэлтор)нинг истемолчига кўчмас мулк обектлари хақидаги ахборот, кўчмас мулк бозори ва унинг қатнашчилари ахволини тахлил ва башорати тўғрисида, бозор конюктурасини ўрганиш бўйича хизмат кўрсатиш, кўчмас мулк бозорини назорат етувчи қонунчилик сохасида маслахат бериш, кўчмас мулк обектлари рекламасини тарқатишни ташкил етиш, маълумот базасини шакллантириш, битим ва кўчмас мулкни айлантиришга фуқарога йўлдош бўладиган бошқа хизматларда томон ва даллолларни танлаш бўйича
маслахатлар бериш.
Риэлторлик ташкилоти (риэлтор)нинг кўчмас мулк алохида обектларини уларни сотиш ёки беғараз холда фойдаланишга топшириш мақсадида тузиш -риэлторлик фаолияти тури деб фақатгина уни қачонки фуқаро кўчмас мулк айланмасига бевосита боғлиқ холда амал қилишини тушинилади.
Кўчмас мулк обектларини қурилиш (қайта тамирлаш) буюртмачи функсияларини амалга ошириш риэлторлик фаолиятига кирмайди ва Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги талабларига мос равишда ижро етилади.
Риэлторлик ташкилоти (риэлтор)нинг ўз эгалигида бўлган ёки учинчи шахс (шахслар) эгалигида бўлган, қайтадан тузилган (қайта таъмирланган кўчмас мулк обектини сотиш ёки фойдаланиш учун беғараз топшириш -қонуннинг 5,6 бандларида ўрнатилган аломатларига жавоб берган қисмларидагина риэлторлик фаолияти сифатида тан олинади.