1-bob bozor va raqobat tushunchasi, turlari hamda shakllari

Kurs ishining obyekti. O’zaro raqobatlashuvchi subyektlar
Kurs ishining predmeti. Raqobat tushunchasi, raqobat va uning turlari, raqobat mohiyati va raqobatlashuv usullari, mukammal va nomukammal raqobat, raqobat strategiyasi va raqobatchilik muhiti.
Kurs ishining maqsadi. Raqobat nima ekanligini anglash, uning turlari haqida tushunchalarga ega bo`lish, raqobatning mohiyatini anglab yetish, raqobatlashuv usullarini bilish, mukammal va nomukammal raqobatni yoritish, raqobat strategiyasi va raqobatchilik muhitini chuqurroq o`rganish.
Kurs ishining vazifasi Bozor va raqobat tushunchalarini yahlitroq yoritib berish , innovatsion bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning turlarini o’z vaqtida mohirona qo’llay olgan kompaniyalarning raqobatga oid strategiyalarini aniqlash va tahlil qillish


1-bob. bozor va raqobat tushunchasi, turlari hamda shakllari
1.1 Raqobatning mohiyati va raqobatlashuv usullari
Raqobat (lotincha concurrentia dan – to'qnashuv, raqobat) - bu raqobat, iqtisodiy kurash, sotuvchilar - ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi maksimal foyda olish huquqi uchun va xaridorlar o'rtasidagi raqobat.
Bu cheklangan resurslardan samarali foydalanishga yordam beradi. Resurslar tarmoqlar va ishlab chiqarish turlari bo‘yicha shunday taqsimlanadiki, bu resurslardan olingan mahsulotlar ularga foyda keltiradi. Bu bozorda tartibga soluvchi kuchdir. Adam Smit uni "ko'rinmas qo'l" deb atagan.Raqobat bozor iqtisodiyotining tub belgilaridan biri. Bozor tizimi uchun raqobat obyektiv zarurat hisoblanadi,chunki raqobatsiz iqtisodiy taraqqiyot bo‘lishi mumkin emas raqobat o‘zi nima? raqobatga A.O‘lmasov, A.Vahobov ning iqtisodiyot nazariyasi kitobida shunday ta’rif berilgan.
Raqobat – bozor iqtisodiyoti ishtirokchilarining o‘z manfaatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan kurashi, ularning o‘zaro bellashuvidir
Raqobat – tadbirkorlik subyektlarining o‘z manfaatlari yo‘lida eng yuqori natijalarga erishish uchun raqobatidir. Shu sababli, sub'ektlar o'rtasida ularning manfaatlarini ta'minlash uchun raqobat mavjud bo'lgan joyda raqobat mavjud. Raqobat iqtisodiy qonun sifatida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning raqobatdagi manfaatlari va iqtisodiy rivojlanish natijalari o'rtasidagi sababiy bog'liqlikni ifodalaydi.
Bozordagi raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar doimiy ravishda daromadni oshirish uchun ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga intilishadi. Natijada unumdorlik oshadi, xarajatlar kamayadi va kompaniya uchun narxlarni pasaytirish imkoniyati paydo bo'ladi. Raqobat, shuningdek, ishlab chiqaruvchilarni o'z mahsulotlari sifatini oshirishga, ular taklif qilayotgan mahsulot va xizmatlar turlarini doimiy ravishda oshirishga undaydi. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilar arzon narxlarda taklif etilayotgan yuqori sifatli tovarlar va xizmatlar turlarini kengaytirish va yaxshilash orqali sotish bozorida xaridorlar uchun doimiy raqobatchilar bilan raqobatlashishga majbur bo'ladilar. Bundan iste'molchi foyda ko'radi. Raqobat qonuni – bozor tizimining shunday iqtisodiy qonunidirki, unga ko‘ra iqtisodiyot subyektlarining o‘z maqsadlari yo‘lidagi o‘zaro kurashi muqarrar bo‘ladi, bu kurash bozorga xos usullarda olib boriladi va subyektlarni iqtisodiy jihatdan sylanib olishini yuzaga keltiradi.
Raqobatni hammaning hammaga kurashi, deb bo‘lmaydi. Raqobat manfaatlar to‘qnashgan joyda yuz beradi, manfaatlar uyg‘unlashgan joyda esa partnyorlik kelib chiqadi. “Raqobat bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki uning qonunidir”.
Halol raqobat – raqobat kurashida jamiyat tomonidan tan olingan iqtisodiy usullarni qo‘llash, o‘zining maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat manfaatlariga zid keluvchi holatlarmni qo‘llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi.

• 
  qalbaki bellashuv, majburiy safarbarlikni tan olmaydi;
  
• 
  boqimandalik, befarqlik, yuzakichilik, ko‘z bo‘yamachilik kabi salbiy holatlarga barham beradi;
  
• 
  qarindosh urug‘likni, oshna og‘aynichilikni, tanish-bilishlikni, ma’muriy buyruqbozlikni tan olmaydi deb Abdullayev Y. Bozor iqtisodiyoti asoslarida shunday ta’rif bergan.
  

Raqobat ko'p qirrali iqtisodiy hodisa boʻlib, u bozorning barcha subʼyektlari oʻrtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarni yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi raqobat oʻzlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori darajada sotish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurelarni yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot toʻliq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon boʻladi.
Raqobat ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) o'rtasida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish uchun qulay shart-sharoitlar, maksimal foyda olish uchun kurash (raqobat, to'qnashuv, o'zaro hamkorlik, shu jumladan).
Ayrim ishlab chiqaruvchilar yoki tovarlar va xizmatlarni sotuvchilarning manfaatlari to'qnashganda, ularning har biri o'z afzalliklarini isbotlashga, raqobatbardosh korxonalarni zaiflashtirish yoki hatto bankrot qilish orqali yanada qulay va barqaror mavqega ega bo'lishga harakat qiladi. Raqobat bozor o'zini o'zi boshqarish mexanizmining eng muhim elementidiraqobat Bu narx, savdo hajmi, umuman bozor strategiyasi bilan bog'liq tadbirkorlik qarorlarining markazida.
Raqobat-bir tomondan, tovar ishlab chiqaruvchilar va ularning mahsulotlari iste'molchilari o'rtasida barqaror sabab – ta'sir aloqalarini ifoda etuvchi iqtisodiy qonun, buning natijasida tadbirkorlar xarajatlarni kamaytirishga, tovarlar va xizmatlar sifatini oshirishga, ya'ni ularning raqobatbardoshligini oshirishga majbur bo'lmoqda.
Ushbu kurash usullari bo'lishi mumkin:

• 
  tovarlar va xizmatlar sifatini oshirish
  
• 
  mahsulot turlarini, uning dizaynini yangilash;
  
• 
  oldindan sotish, kafolat va servis xizmatlarini ko'rsatish;
  
• 
  narxlarni vaqtincha pasaytirish;
  
• 
  tovar moliyaviy siyosat shartlari bo'yicha raqobatchilar bilan shartnomalar tuzish va h. k.
  

Raqobatning mohiyati uning vazifalarida to'liq namoyon bo'ladi. Bu hissa qo'shadi:

• 
  korxonalar tomonidan ishlab chiqarish ko'lamini kengaytirish, mehnat unumdorligini oshirish va shu tariqa ishlab chiqarish birligiga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, shuning uchun narxlar
  
• 
  resurslarni tejash (tabiiy, moddiy, mehnat, moliya va boshqalar)
  
• 
  ilm-fan va texnologiya yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish, bu esa mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi
  
• 
  (sotuvdan keyingi, shu jumladan) mahsulot va xizmat sifatini yaxshilash iste'molchilar
  
• 
  tarmoqlar o'rtasida kapitalni qayta taqsimlash va iqtisodiyotning turli sohalari va tarmoqlarida daromad darajasini tenglashtirish
  
• 
  orqaga va keraksiz jamiyat korxonalarining (mahsulotlarining) bankrotligi uchun shart-sharoitlar yaratish, shu asosda ishsizlikning o'sishi
  
• 
  iqtisodiy inqirozlarning paydo bo'lishi
  
• 
  tovar ishlab chiqaruvchilarni farqlash jarayonini kuchaytirish, ya'ni ayrimlarini boyitish va boshqalarni yo'q qilish (eng kuchli g'alaba)
  
• 
  iqtisodiyotni monopollashtirish
  
• 
  shunday qilib, raqobat tadbirkorning iqtisodiy xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi ijobiy va salbiy tomonlarga ega. Ularning nisbati raqobatning turlari va shakllariga, davlatning tartibga soluvchi faoliyatiga ta'siri bilan bog'liq.
  
• 
  raqobat va uning funktsiyalarining mohiyati iqtisodiy tizimning evolyutsiyasi jarayonida o'zgaradi.
  

• 
  erkin raqobat kapitalizmning eng past bosqichida hukmronlik qildi. Bu xarakterli: ko'plab raqobatchilar-ishlab chiqaruvchilar va raqobatchilar-xaridorlar, tovar ishlab chiqaruvchilarning har qanday faoliyat turiga erkinkirish. Bunday sharoitda narxlanish jarayoni erkin (hech qanday cheklovlarsiz) va talab, taklif va narxlarning o'z-o'zidan o'zaro ta'siri natijasida yuzaga keldi, ya'ni iqtisodiy tizimni o'z-o'zini boshqarish, raqobatbardosh kurashning narxlanish xususiyati. Mahsulot ishlab chiqaruvchilari iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Ushbu sxema bo'yicha ideal model-iste'molchi har doim to'g'ri va uning kamsitilishi butunlay chiqarib yuborilgan holat.
  

Erkin raqobat bilan hech bir firma aniq narxga ta'sir qila olmaydi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari, qimmatli qog'ozlar va xizmatlar bozori muayyan darajada zamonaviy sharoitda bunday talablarga javob beradi. Uzoq vaqt mobaynida narxlar ijtimoiy zarur ishlab chiqarish xarajatlariga to'g'ri keladi.
Erkin raqobat tarmoq ichidagi va tarmoqlararo shaklda namoyon bo'ladi.
Ichki tarmoq raqobati xalq xo'jaligining bir tarmog'ida faoliyat yuritadigan va bir hil yoki bir-birining o'rnini bosadigan mahsulotlarni ishlab chiqaradigan tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi kurash.
Bunday raqobatga qarshi kurashning asosiy usuli ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishdiraqobat Bu foyda kamayishiga yoki yo'q bo'lib ketishiga olib kelmasligi uchun korxonalar ilm-fan va texnologiyaning so'nggi yutuqlarini, yangi shakllar va ish haqi tizimlarini ishlab chiqarishga joriy etishlari, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish shakllarini yaxshilashlari kerak.
Tarmoq ichidagi raqobat sharoitida raqobatning yana bir muhim usuli mahsulot sifatini yaxshilashdiraqobat Bu esa, agar mahsulot sifati past bo'lsa, raqobatchilarning narxlariga nisbatan narxlarni biroz oshirish imkonini beradi.
Tarmoqlararo raqobat xalq xo'jaligining turli sohalarida faoliyat yuritadigan va turli xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobat.
Sanoat sohasidagi turli ishlab chiqarish sharoitlari tufayli tadbirkorlar bir xil kapital sarf-xarajatlarida teng bo'lmagan me'yor va ko'p foyda olishadi. Shuning uchun, kamroq foyda keltiradigan tovar ishlab chiqaruvchilar o'z kapitallarini yuqori bo'lgan sohada tashishga harakat qilishadi. Bu fond birjasi mexanizmi va yanada istiqbolli korxonalar va boshqalar aktsiyalarini sotib olish orqali ishlab chiqarish, kam istiqbolli tarmoqlarda aktsiyalarini sotish reprofilasyon tomonidan amalga oshiriladi.
Zamonaviy sharoitda kapitalning ustun qismining tarmoqlararo oqimi ko'p tarmoqli kontsernlar hamdakonglomeralar chegaralarida sodir bo'ladi. Monopoliyalarning paydo bo'lishi bilan erkin raqobat monopolistik yoki nomukammallikka aylanadi.
Monopolistik raqobat yirik kompaniyalar (monopollashtirilgan sektor ichida, guruh monopoliyalari a'zolari o'rtasida) va o'rta (kichik) firmalar o'rtasida amalga oshiriladi. Bu savdo bozorlarini monopollashtirish, xom ashyo manbalari, energiya, davlat shartnomalari, kreditlar olish, intellektual mulkka egalik qilish (patentlar, litsenziyalar va boshqalar) uchun kurashdiraqobat Uning eng muhim xususiyatlari monopolistik yuqori narxlarni belgilash va shu asosda monopolistik ravishda yuqori daromad olish (monopolistik foyda, ya’ni o'rtacha tarmoq daromadidan yuqori).
Ushbu daromadlarni olish uchun yirik monopolist kompaniyalar reklamadan foydalanadilar, sotuvdan keyingi xizmatlar sonini kengaytiradilar, mahsulot sifatini yaxshilaydilar, uning foydali xususiyatlari va boshqalaraqobat
Narxlar raqobati-tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, tovarlar va xizmatlar narxini sezilarli darajada o'zgartirmasdan kamaytirish orqali iste'molchi uchun kurash
Shu bilan bir vaqtda tadbirkorlar tez-tez shu mahsulot yoki xizmat teng narxlarda xaridorlar turli guruhlarga sotiladi bo'lgan narx kamsitish (masalan, narx imtiyozlari, mavsumiy savdo, va hokazo narx monopolistik raqobat muhim xususiyati narx kamsitish hisoblanadi (uzoq mahsulot bozor, keyin sezilarli darajada ularni oshirish zabt qadar past narxlar belgilash) narxlar manipulyatsiyasi murojaat.
Tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasida ilmiy va texnologik taraqqiyotning yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish orqali iste'molchilar uchun raqobat bo'lib, ular tovarlarning yangi iste'mol xususiyatlarini belgilaydi, mahsulot sifatini yaxshilaydi, uning assortimenti.
Bundan tashqari, katta savdo bozorlarini egallash uchun kompaniya kafolat xizmati muddatini uzaytiradi, xaridorlarga jozibador kredit beradi va hokazo.
Aksariyat hollarda raqobat oligopolistik bozor strukturasi (ya'ni, ma'lum bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bo'yicha bir nechta yirik kompaniyalarni nazorat qilish) hukmronligi sharoitida raqobat mavjud. Bunday holda, raqobat "narxlarda etakchilik" shaklini olgan ma'lum bir narx barqarorligi (bir nechta kuchli kompaniyalar o'rtasida kelishuv mavjud bo'lgani uchun) bilan ajralib turadi. Boshqa korxonalarning bozorga kirishiga yo'l qo'ymaslik uchun yirik kompaniyalar yangi ixtirolarni patentlash va litsenziyalashni amalga oshiradilar, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini joriy etish va bozorlarni tovarlar bilan to'ldirish bilan tahdid qiladilar.
Iqtisodiy adabiyotda raqobat usullari quyidagilarga bo'lish odatiy holdir:

• 
  narx asosida raqobat;
  
• 
  narxsiz (iste’mol qiymati sifati asosida raqobat)
  

Umuman olganda, ochiq shaklda narx raqobati daromad darajasining pasayishiga, firmalarning moliyaviy ahvolining yomonlashishiga va natijada vayronagarchilikka olib keladi. Shuning uchun, firmalar ochiq shaklda narx raqobatiga yo'l qo'ymaslik kerak. Odatda quyidagi hollarda qo'llaniladi:

• 
  chet ellik firmalar monopoliyalarga qarshi kurashda, raqobat uchun, raqobat uchun, begona odamlar hech qanday kuch va imkoniyatga ega emaslar;
  
• 
  yangi mahsulotlar bilan bozorlarga kirish uchun;
  
• 
  savdo muammosining to'satdan kuchayishi holatlarida pozitsiyalarni mustahkamlash uchun
  

Yashirin narx raqobati bilan firmalar sezilarli darajada yaxshilangan iste'mol xususiyatlariga ega bo'lgan yangi mahsulotni joriy qilishadi va narx nomutanosib ravishda kam ko'tariladi.
Raqobat yuqori narxni ta’kidlaydi, raqobatchilardan ko'ra, mahsulotning iste'mol qiymati (firmalar yuqori sifatli, ishonchli mahsulotni ishlab chiqaradi, kam iste'mol narxini, zamonaviy dizaynni ta'minlaydi).
Bundan oldin katta rol o'ynaydi va xaridorning sotuvdan keyingi xizmati, chunki iste'molchilarga xizmat ko'rsatish sohasida ishlab chiqaruvchilarning doimiy ishtiroki talab etiladi. Savdodan olidingi xizmati etkazib berish shartlariga muvofiq iste’molchilar talablarini qondirishni o'z ichiga oladi: kamaytirish, muntazamlik, etkazib berishning ritmikligi (masalan, komponentlar va tugunlar). Sotishdan keyingi xizmat-sotib olingan mahsulotlarga xizmat ko'rsatish uchun turli xizmat ko'rsatish markazlarini yaratish, shu jumladan ehtiyot qismlar bilan ta'minlash, ta'mirlash va h.k.
Ommaviy axborot vositalari, matbuot jamoatchiligiga katta ta’sir ko'rsatganligi sababli, reklama raqobat kurashining eng muhim usuli hisoblanadi. Reklama yordamida muayyan mahsulot haqida iste'molchilarning fikrini, shuningdek, eng yaxshi va eng yomon tomonlarini shakllantirishingiz mumkin.
Boshqa turdagi qimmatbaho raqobat mahsulotlarni farqlashdiraqobat Ya'ni, ushbu mahsulotning turli xil turlari, uslublari, markalari taklif etiladi. Shu bilan birga, erkin tanlov oralig'i kengayadi va iste'mol ta'mlarining xilma-xilligi va soyalari yanada to'liq qondiriladi. Haqiqat shundaki, mahsulot turlarini ko'paytirish iste'molchi chalkashib ketishi mumkin bo'lgan darajaga yetishi mumkin, oqilona tanlov qiyinlashadi va xaridlar ko'p vaqt talab etadi.
Har bir firma raqobatchilardan farqli bo'lgan mahsulotga ega. Har qanday mahsulotda uning o'zgarishi va rivojlanishi uchun o'z zaxiralari mavjud. Shuning uchun, juda tez-tez, bozorda yangi mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bir qatorda, ishlab chiqaruvchilar o'zgartirish siyosatini, ya'ni foydalanish eng muhim texnik va operatsion xususiyatlari, mahsulot sifati, tashqi dizayn yoki qadoqlash shakli o'zgarishi o'zgartirish. Shuning uchun firma mahsulot qiyofasini o'zgartirishi, uni yangi savdo segmentlariga yo'naltirishi mumkin.
Mahsulotni takomillashtirish kompaniyaga uzoq muddatli afzalliklarni beradi. Yuqori sifatli mahsulotlar yoki yangi iste’mol xarajatlari bozoriga kirish raqobatchilardan javob choralarini qiyinlashtiradi, chunki "shakllantirish" sifati iqtisodiy va ilmiy-texnik ma'lumotlarning to'planishi bilan boshlangan uzoq muddatli sikldan o'tadi.
Raqobat kurashining tarixan shakillangan va jamiyat tan olgan usullari mavjudki, bular halol raqobatga xos bo‘ladi. Halol raqobat yuz berganda, uning ruxsat etilganva raqiblar ma’qullagan usullari qo‘llaniladi, bular hozirgi svilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga xosdir. Bular jumlasiga narx bilan, sifat bolan, servis bilan va reklama vositasida raqobatlashuv kiradi.