1-bob bozor va raqobat tushunchasi, turlari hamda shakllari

Narx bilan raqobatlashuv – narxni o‘zgartirish orqali xaridorni o‘ziga rom qilib olish va raqibni shu yo‘l bilan bozordan siqib chiqarishni bildiradi. Narxni o‘gartirish ikki yo‘l bilan boradi:

1. 
   Narxni tushurish. Bunda tovarlar boshqalarnikidanarzonroq narxda sotiladi, bir tovarni sotishdan kelgan pul tushumi qisqaradi, lekin sotish hajmi ortganidan yalpi tushum ko‘payadi,
   
2. 
   Narxni oshirish. Bu usul puldorlar qatnashadigan bozorda qo‘llaniladi. Puldorlar pulni betiga qaramay kerakli tovarni xarid etadilar, ayniqsa bu prestijli (obro‘talab) tovarlarga xos boladi.
   

Sifat bilan raqobatlashuv. Bu usul bozorga sifati yuqori, binobarin xaridor uchun nafliligi katta tovarlarni chiqarishni bildiradi, shunday yo‘l bilan raqibga qarshi turiladi. Bu usul sifatli tovarlar bozorida qo‘llaniladi, bunday bozor boy mamlakatlarga xos boladi.
Qo‘shimcha servis (xizmat) ko‘rsatish bilan raqobatlashuv. Bu usul qo‘llanilganda xaridorga u sotib olgan tovar yuzasidan bepul yoki imtiyozli xizmat ko‘rsatiladi. Bu usul odatda uzoq muddat xizmat qiluvchi tovarlar bozorida qo‘llaniladi.
Reklama vositasida raqobatlashuv. Firmalar o‘z tovarlariga xaridor e’tiborini jalb etish uchun ularni reklama vositasida ko‘z-ko‘z qiladilar, o‘z tovarining afzalliklarini xaridorga yetkazadilar. Ular reklama uchun pulni ayamaydilar. Chunki bu raqobatda yengib chiqish imkonini beradi.
Narxsiz raqobatning noqonuniy usullari quyidagilardan iborat:

• 
  sanoat (iqtisodiy) josuslik;
  
• 
  ishlab chiqarish sirlariga ega bo'lgan mutaxassislarni jalb qilish;
  
• 
  soxta mahsulotlarni ishlab chiqarish, tashqi ko'rinishdagi original mahsulotlardan farq qilmaydi, lekin sifat jihatidan sezilarli darajada yomon va shuning uchun odatda ancha arzon;
  
• 
  tadbirkorlik hisobotlari bilan firibgarlik;
  
• 
  nuqsonlarni yashirish va h. k.
  

Sanoat josuslik e’tiborining asosiy obyektlari-patentlar, chizmalar, ishlab chiqarish sirlari, texnologiyalar, xarajatlar tarkibi; iqtisodiy josuslik sanoat sirlaridan tashqari makroiqtisodiy ko'rsatkichlarni qamrab oladi va tabiiy resurslarni qidirish, sanoat zaxiralarini aniqlashni o'z ichiga oladi, marketingni rivojlantirish bilan bog'liq holda, jamiyatning turli ijtimoiy guruhlarining ta'mi va daromadlari haqida ma'lumot to'plash katta ahamiyatga ega
Barcha sanoat monopoliyalari maxfiy laboratoriyalarga ega bo'lib, ular barcha parametrlar bo'yicha o'z mahsulotlarining texnik echimlari, sifati, ishlashi va ishonchliligini raqobatchilarning o'xshash mahsulotlari bilan taqqoslashadi. Ushbu laboratoriyalarda o'z mashinalarining har bir birligi va agregati va raqobatchilarning o'xshash mahsulotlari ularni ob'ektiv ravishda taqqoslash va muayyan mahsulotning haqiqiy qiymatini aniqlash uchun ajratiladi. O'z va boshqalarning mahsulotlarining barcha kamchiliklari yoki afzalliklari hisobga olinadi. Raqobatchilar orasida eng yaxshi mashinalar, mexanizmlar va tuzilmalar uchun qabul qilinadi va moslashadi, agar siz patent qonunchiligini chetlab o'tishingiz yoki firma uchun foydali bo'lsa.
Zamonaviy sanoat josuslik usullari bilan bir qatorda ilm-fan va texnikaning eng so'nggi yutuqlaridan ham foydalanadi. Juda tez-tez turli elektron mikrosxemalar asosida mikroskopik qurilmalar turli xil foydalanish boshladi.
Maxsus texnologiya sizga telefon, telefaks, kompyuter orqali og'zaki ravishda berilgan har qanday ma'lumotni ushlash imkonini beradi. Oyna oynalari mikrofon sifatida xizmat qilishi mumkin: ularning o'zgarishi bilan maxsus qurilmalar suhbatning rasmini tiklaydi. Elektron texnikadan foydalanish maxsus monopoliya xizmatlari, shuningdek, davlatlarning maxsus xizmatlari, raqobatchilarning holati, ularning muzokaralari va h. k. haqida zarur ma'lumotlarni olish imkonini beradi. Iqtisodiy josuslikning yana bir samarali usuli - "o'z odamini" sanoat monopoliyalarining faoliyatini tartibga solish uchun mo'ljallangan davlat organlariga joriy etish, bu esa raqobatchilar haqida zarur ma’lumotlarni olish, monopoliyaga qarshi siyosat bilan bog'liq harakatlarni nazorat qilish va h. k.
Ixtironing xususiy mulki patentlash orqali o'rnatiladi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, patentlash patentdan foydalanish bilan bog'liq foydalarni monopollashtirishga tengdiraqobat Asosan, patent etti yil davomida haqiqiy foyda keltiradi, bu esa o'z vaqtida egasiga katta foyda olish imkonini beradi. Boshqa tomondan, patentning paydo bo'lishi, to'g'ridan-to'g'ri raqobatchilar tomonidan patentlangan kashfiyotdan foydalanishni taqiqlovchi, ularni yangi texnik texnika va texnologiyalarni jadal rivojlantirishga majbur qiladi. Bundan tashqari, ko'plab yirik ixtirolar ko'pincha raqobatlashadigan kompaniyalarning e'tiborini jalb qilmaslik uchun patentga ega emas. Bu ko'pincha yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishdan farqli o'laroq, nusxa ko'chirish qiyin bo'lgan texnologiya, texnik jarayonlarga taalluqlidiraqobat Ixtirodan tijorat maqsadlarida foydalanish yo'li katta moliyaviy, mehnat va moddiy xarajatlarni talab qiladi. Shuning uchun, agar raqobatchining ixtironi korporatsiya o'zidan tezroq amalga oshirmasligi xavfi bo'lmasa, ixtiro patentlanmaydi, agar ixtiro raqib tomonidan ishlatilishi xavfi mavjud bo'lsa, u darhol patentlanadi va raqib 15-20 yil monopolistik huquq muddati tugagunga qadar kutishga majbur bo'ladi. Patentning mavjudligi bozorni nazorat qilish uchun kuchli vosita bo'lib xizmat qiladi, chunki uning buzilishi noqonuniy ishlab chiqarilgan mahsulotlarni musodara qilish, zararlarni qoplash va huquqbuzar tomonidan o'n million-dollar miqdorida jarima to'lash bilan jazolanadi.
Shunday qilib, patentlar, birinchi navbatda, kompaniyaning mahsulotlarini soxta narsalardan himoya qilish yoki yuqori sifatli mahsulotlarni taqlid qilish uchun ishlatiladi. Mahsulotlarini nusxa ko'chiradigan firmalar uchun soxta narsalar halokatli oqibatlarga olib keladi: savdo bozori keskin qisqaradi, daromadlar keskin kamayadi, soxta ishlab chiqaruvchilarga ketadi. Ularning arzonligi bilan bir qatorda soxta narsalar ham past sifatga ega, shuning uchun soxta narsalar tezda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va shu bilan iste'molchilarning tovar belgisi buzilgan kompaniyaga bo'lgan ishonchini yomonlashtiradi.