1-bob Dastlabki yillar Nodirshoh va uning yurishlari haqida

1-bob Dastlabki yillar.

1.1Nodirshoh va uning yurishlari haqida

Nodirshoh Xurosonda tug‘ilgan. Afshor turkmanlarining qirqli qabilasidan boʻlgan otasi , qoʻy toʻnlari tikish bilan shugʻullangan. O‘n sakkiz yoshida Nodirquli yoshligida shunday atalgan, onasi bilan Xorazm o‘zbeklari tomonidan qullikka surilgan. Ko‘p o‘tmay asirlikdan qochib, Xurosonga qaytib keladi va u yerda bir necha yil turli xonlar qo‘shinlarida xizmat qiladi. Ikki marta Nodirquli qaroqchilar to‘dasining boshlig‘i bo‘ldi. Tez orada uning nomi butun Xuroson bo'ylab mashhur bo'ldi va nufuzli xonlar katta pul evaziga o'z mol-mulkini talonchilikdan sotib olib, unga homiylik qilishdi. Mashhur Xon Bobulbek bilan xizmat qilgan chog‘ida u qizini o‘g‘irlab, turmushga bergan. Bu nikohdan Rizoquli ismli o‘g‘il tug‘iladi.
Safaviylar davlati og'ir kunlarni boshidan kechirdi. Hamma joyda qoʻzgʻolon koʻtarildi, shoh siyosatidan norozilik sunniy muxolifatning afgʻon, kurd va turk qabilalari qarshisida saʼy-harakatlarini birlashtirishga olib keldi. Afg'on qabilalarining boshlig'i Mahmud qo'shin bilan Isfahonga boradi, 1722 yilda shaharni egallab oladi va oxirgi Safaviy hukmdori Husaynni taxtdan ag'daradi. Shunday qilib, Forsning "afg'on" hukmronligining qisqa davri boshlandi.
Kelatda yashovchi amakisi Nodirqulining mardonavor ishlaridan xabar topib, uni shaharda talonchilik bilan shug‘ullangan afg‘onlarni quvib chiqarishga taklif qiladi. Nodirquli taklifni qabul qilib, qisqa fursatda shaharni tartibga keltirdi. Shunda Nodirquli Mashhadga dadil bosqin uyushtirib, muqaddas shia shahrini egallab olgan sistonliklardan qaytarib oladi. Shundan so‘ng Nodir nomi butun mamlakat bo‘ylab mashhur bo‘ldi. Nodirqulining muvaffaqiyatidan xursand bo‘lgan amakisi uni qaroqchining sharmandali hunarini tashlab, vatanni musofirlardan ozod qilishga ko‘ndira boshladi¹:
Faqat shu yo'l bilan shahdan qilingan barcha vahshiyliklar uchun kechirim olishga umid qilish mumkin, aks holda ertami-kechmi sizni sharmandali o'lim kutmoqda. 

1726-yilda u 3000 kishilik mulozimlari bilan yosh Shoh Tahmasp II afgʻonlarga qarshi jang qilish uchun qoʻshin toʻplayotgan Mozandaronga yetib keladi. Nodirquli maʼlum viloyatlarda hokimiyatni meros qilib olgan qonuniy Safaviy shohi Tahmasp II dan magʻfirat soʻrab, yengilmas deb hisoblangan afgʻonlarni Erondan quvib chiqarish uchun oʻz yordamini taklif qildi. Shoh uni juda yaxshi qabul qildi va Nodirqulini o‘z xizmatiga taklif qildi va ko‘p o‘tmay Nodirquli Tahmasp nomidan Astrabadga ko‘chib o‘tdi. Yo‘lda Farnobodda to‘satdan turkmanlarga hujum qilib, ularni butunlay mag‘lub etdi, so‘ng Astrabadni egallab, dushman qo‘liga tushgan barcha o‘ljalarni qaytarib oladi. Shukronalik uchun shoh unga sultonlik, Mozandaron va Xuroson hokimi unvonini berdi. 1729-yilda Nodir Quli qoʻshini Damgʻon jangida afgʻonlarni magʻlub etib, ularni yana Afgʻonistonga siqib chiqardi.

Kelat qal’asi komendanti amakisini o‘ldirib, o‘z qo‘shiniga kelat qo‘shiniga qo‘shiladi va ikki yil ichida (1729-1730) yetti yillik afg‘on bo‘yinturug‘iga barham beradi. Tahmasp Nodirning kuchayib ketishidan qoʻrqib, unga jangovar harakatlarni toʻxtatishni buyuradi, lekin Nodir shoh qarorgohiga yaqinlashib, uni Nodirga davlatda ulkan hokimiyat berishga majbur qiladi. Tahmasp unga toʻrt keng hududni berdi: Xuroson, Mozandaron, Siston va Kirmon; Nodir Xuroson uchun o‘z nomi bilan tanga zarb qilishni buyurdi.
Qo‘shiniga zo‘rg‘a dam berib, Nodirshoh o‘sha paytgacha butun Ozarbayjonni va Iroqning eng yaxshi qismini nazorat qilib turgan turklarga qarshi shimoli-g‘arbga yo‘l oldi. Nodir g‘alaba bilan Armanistonga yetib bordi, lekin Tahmaspning o‘zi urushga aralashdi va o‘zining nojo‘ya harakatlari bilan nafaqat Nodirning barcha qo‘lga kiritgan narsalarini boy berdi, balki Forsning qo‘shimcha qismini turklarga berishga majbur bo‘ldi.
Nodir “nafratsiz bid’atchilar” (ya’ni sunniylar) bilan tuzilgan xorlovchi shartnomaga nisbatan umumiy norozilik uyg‘otmoqchi bo‘ldi, Tahmaspni taxtdan ag‘dardi (1732), yosh Abbos III ni taxtga o‘tqazdi va o‘zini regent deb e’lon qildi.
Turklar bilan yangilangan urush dastlab muvaffaqiyatsizlikka uchradi, ammo keyin 1733 yilda Nodir yangi qoʻshin toʻplab, Kavkazda turklar bilan urushni davom ettiradi. 1735 yilgi tinchlik shartnomasiga ko'ra, Armaniston va Gruziya Forsga o'tdi. 1736-yilda Sug‘ovushhon (hozirgi Sobirobod) shahrida bo‘lib o‘tgan qurultoyda Nodir shoh etib “saylanadi” va 1740-yilda Nodirshoh yosh Shoh Abbos III ni otasining oldiga yuboradi va u yerda tez orada Tahmasp bilan birga o‘ldiriladi.
Hukmronlik qilgan Nodir sunniylik davlatlarini zabt etish niyatida boʻlganligi uchun shialik oʻrniga sunniylikni davlat dini deb eʼlon qildi. Oʻz qoʻshiniga jasur koʻchmanchi Baxtiyor qaroqchilar qoʻshilgan Nodir Afgʻonistonga bostirib kiradi (1737). Yil davomida Qandahor va boshqa joylar olingan; bir necha afgʻon qabilalari Nodirshoh qoʻshinining oʻzagini tashkil qilgan.
Kobulni egallab olgan Nodirshoh Dehlidagi buyuk mo‘g‘ul Muhammadshohga maktub yo‘llab, Hindistondagi afg‘on surgunlarini qabul qilmaslikni so‘radi. Bu talab bajarilmadi va 1738 yilda Nodir Hindistonga kirdi va yo'lda hamma narsani tezda zabt etdi, Dehli yaqinida (Karpal yaqinida) Mug'allar imperiyasining qo'shinini mag'lub etdi.
1739-yil 8-mart Nodirshoh Dehliga kirdi; uch kundan keyin qoʻzgʻolon boʻlib, qotib qolgan Nodirshoh askarlarga barcha aholini qirgʻin qilishni va shaharni yoqib yuborishni buyurdi; qirg'in quyosh chiqqandan peshingacha davom etdi. Oradan bir necha kun o‘tgach, Nodirshoh o‘g‘lining buyuk mo‘g‘ul qizi bilan to‘yi ajoyib tarzda nishonlandi.
May oyida Nodirshoh moʻgʻullarning (jumladan, qimmatbaho toshlardan yasalgan mashhur tovus taxti) va Hindistonning asosiy boylarining barcha pul va taqinchoqlarini olib, Forsga qaytib ketdi; Hindistonning chekka viloyatlaridan oʻz foydasiga soliq va qarzlarni undirishni buyurdi va uning yirtqich yigʻuvchilari Nodirshoh tayinlaganidan toʻrt-besh baravar koʻp qiynoqlar bilan aholidan undirdilar².